و ناچارى••• 72

اطمينان فط__رى به قب_ول دعا••• 73

امداد الهى در تحقق خواست ها و اعمال انسان••• 75

نتيج_____ه قب__ول دع__اه__ا••• 78

(217)

تقلي_د دع_ا و ع_دم ت__أثي_ر آن••• 81

دلي__ل ع___دم استج__اب_ت دع__اى كف___ار••• 83

(218)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

دع_اه_ا و طغي__انگ_رى ها••• 85

آيا ق_وانين طبيع_ى با دعا لغو مى شوند؟••• 87

فصل چهارم: ط__رز دع__ا ك_ردن••• 89

تعليمات ق_رآن براى بهت__ر دع_ا كردن••• 89

تعليمات معصومين براى بهتر دعا كردن••• 92

زم__ان من__اسب براى دعا••• 99

فصل پنجم: دعاى پيامبران و بزرگان••• 101

دع____________اى آدم عليه السلام ••• 101

(219)

دع_اهاى حضرت ن_وح (1)••• 104

دع_اهاى حضرت ن_وح (2)••• 108

(220)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

دعاهاى تاريخى ابراهيم عليه السلام (1)••• 110

دعاهاى حضرت ابراهيم عليه السلام (2)••• 112

دعاهاى حضرت ابراهيم عليه السلام (3)••• 115

دعاهاى حضرت ابراهيم عليه السلام (4)••• 116

دعاهاى حضرت ابراهيم عليه السلام (5)••• 120

دع_اه_اى حض__رت اب__راهي__م و اسم_اعي_ل عليه السلام (6)••• 123

دعاى ابراهيم عليه السلام براى اعطاى حكمت و صلاح ذات (7)••• 124

دع__اى حض___رت يعق____وب••• 126

(221)

دع_اى حضرت ي_وس_ف عليه السلام (1)••• 128

دع_اى حضرت ي_وس_ف عليه السلام (2)••• 131

(222)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

دعاهاى حضرت م_وسى عليه السلام ••• 135

دع_اى حضرت سليم_ان عليه السلام ••• 145

دعاى حضرت ي___ونس عليه السلام ••• 147

دعاى حضرت اي____وب عليه السلام ••• 150

دعاى زكريا عليه السلام براى درخواست فرزند••• 152

دعاى حضرت عيس___ى عليه السلام ••• 155

دعاى حضرت محمّد صلى الله عليه و آله پيامبراسلام••• 159

دعا و درخواست پرهيزكاران••• 163

(223)

دعا و چكيده آرزوهاى بنده اى شايسته در مسير عبوديت••• 165

مجموعه تفسير الميزان با حمايت مؤسسه عترت فاطمى چاپ و منتشر شده است كه بدين وسيله از مديران و كاركنان مؤسسه ياد شده تشكر و قدردانى مى شود.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان

(224)

سَيِّدَىْ

شَبابِ اَهْلِ الْجَنَّةِ، السِبْطَيْنِ، الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ اِلَى الاَْئِمَّةِ التِّسْعَةِ

الْمَعْصُومينَ الْمُكَرَّمينَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ لاسِيَّما بَقِيَّ___ةِ اللّهِ فِى الاَْرَضينَ وَ وارِثِ عُلُومِ

الاَْنْبِياءِ وَ الْمُرْسَلينَ، الْمُعَدِّ لِقَطْعِ دابِرِالظَّلَمَةِ وَ الْمُدَّخِرِ لاِِحْياءِ الْفَرائِضِ وَ مَعالِمِ الدّينِ ،

الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ صاحِبِ الْعَصْرِ وَ الزَّمانِ عَجَّلَ اللّهُ تَعالى فَرَجَهُ الشَّريفَ فَيا مُعِزَّ

الاَْوْلِياءِوَيامُذِلَ الاَْعْداءِاَيُّهَاالسَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَيْنَ الاَْرْضِ وَالسَّماءِقَدْمَسَّنا

وَ اَهْلَنَا الضُّ___رَّ فى غَيْبَتِ___كَ وَ فِراقِ___كَ وَ جِئْن_ا بِبِضاعَ_ةٍ

(6)

مُزْجاةٍ مِنْ وِلائِكَ وَ مَحَبَّتِكَ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ مِنْ مَنِّكَ وَ

فَضْلِكَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا بِنَظْرَةِ رَحْمَةٍ مِنْكَ

اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ

روش آنها را الهى و قرآنى نمايد و آن برادر بزرگوار جناب آقاى دكتر محمد بيستونى است كه اين توفيق نصيب ايشان گرديده و ذخيره عظيم و باقيات الصالحات جارى براى آخرت ايشان هست. به اميد اين كه همه اقدامات با خلوص قرين و مورد توجه ويژه حضرت بقيت اللّه الاعظم ارواحنافداه باشد.

(9)

مرتضى مقتدايى

به تاريخ يوم شنبه پنجم ماه مبارك رمضان المبارك 1427

(10)

يكصد تفسير موضوعى ديگر نظير باستان شناسى قرآن كريم، رنگ شناسى، شيطان شناسى، هنرهاى دستى، ملكه گمشده و شيطانى همراه، موسيقى، تفاسي_ر گرافيكى و... بخش__ى از خروجى ه__اى منتش__ر شده در همي__ن راست__ا مى باش__د.

كتابى كه ما و شما اكنون در مح_ضر ن_ورانى آن هستي_م ح_اص_ل ت__لاش 30 س__اله «استادارجمند جناب آقاى سيدمهدى امين» مى باشد.ايشان تمامى مجلدات تفسيرالميزان را به دق__ت مط__العه ك__رده و پس از فيش بردارى، مطالب را «بدون هيچ گونه دخل و تصرف در متن تفسير» در هفتاد عنوان موضوعى تفكيك و براى نخستين بار «مجموعه 70 جلدى تفسير موضوعى الميزان» را ت__دوي__ن نم__وده ك__ه ه_م به صورت تك موضوعى و هم به شكل دوره اى براى ج_وان_ان عزيز ق_اب__ل استفاده كاربردى است.

«تفسير الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان

(14) دعاها و آرزوهاى انسان

شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در سوره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى دهد، تحليل و مقايسه مى كند و براى درك پيام آيه به شيوه

تدبّرى و اجتهادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از

مقدمه ناشر (15)

انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده ها موضوع روز، روى آورده و به طورعمي_ق مورد بحث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه، نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه ق__در و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى

(16) دعاها و آرزوهاى انسان

سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

مقدمه ناشر (17)

موضوعات قرآن كريم قريب 70 عنوان مستقل به دست آمد. هر يك از اين موضوعات اصلى، عنوان مستقلى براى تهيه يك كتاب در نظر گرفته شد. هر كتاب در داخل خود به چندين فصل يا عنوان فرعى تقسيم گرديد. هر فصل نيز به سرفصل هايى تقسيم شد. در اين سرفصل ها آيات و مفاهيم قرآنى از متن تفسي_ر المي__زان انتخ__اب و پس از تلخيص، به روال منطقى، طبقه بندى و درج گرديد، به طورى كه خواننده جوان و محقق ما با مطالعه اين مطالب كوتاه وارد جهان شگفت انگيز آيات و معارف قرآن عظيم گردد. در پايان كار، مجموع اين معارف به قريب 5 هزار عنوان يا سرفصل بالغ گرديد.

از لح__اظ زم__انى: كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از

مقدمه مؤلف (19)

اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد

(20) دعاها و آرزوهاى انسان

جواب مى داديم.

زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

مقدمه مؤلف (21)

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان» موجود است كه خواننده مى تواند براى پى گي__رى آن ها به خود المي__زان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستن__د هر مطلب با ذك__ر شماره مجل__د و شماره صفح__ه مربوط__ه و آيه مورد استن__اد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،

(22) دعاها و آرزوهاى انسان

تأسيس شده باشد، و

استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين

مقدمه مؤلف (23)

وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

(24) دعاها و آرزوهاى انسان

در حكم غ__رض و نتيج__ه دع__اس__ت.

جمله «اُجيبُ دَعْوَةَ الدّاعِ اِذا دَعانِ،» اين است كه دعاكننده حقيقتادر مقام دع__ا برآي__د و به حس__ب عل__م فط__رى و غ_ري__زى خ__ودش خ__واست__ار شود و

(28) دعاها و آرزوهاى انسان

زبانش با دلش همراه و همگام باشد. چه دعا و سؤال حقيقى را دل مى كن__د و زبان فطرت مى گويد نه زبانى كه هر طور آن را بچرخانى مى چرخد خواه راست باشد خواه دروغ، جدى باشد يا شوخى، حقيقت ب__اش__د يا مج__از. ل__ذا خ__داون__د متع__ال چي__زى را ك__ه زب__ان در آن دخ__الت ندارد «سؤال» ناميده و فرموده: «و از هر چه از او خواستيد به شما داد، اگر بشمريد نعمت خ__دا را شماره كردن آن نتوانيد... .» (34 / ابراهيم) پس نعمت ه__اى بي__رون از شماره خداوند مورد سؤال انسان هاست با اين كه با زبان ظ__اه__رى نيست بلك__ه با زب__ان فق__ر و استحقاق و زبان فطرت و وجودشان مى باشد _ «هركس كه در آسم__ان ها و زمين است از او درخ__واس__ت مى كن__د، ه__ر روز او در كارى است» (29 /الرّحمن) .

مفهوم دعا و نظام حاكم بر آن (29)

او را از خدا خ__واست، و او چ__ون از زن__ده شدن مرده بواسطه دعا مأيوس است حقيقتا آن را

(30) دعاها و آرزوهاى انسان

خ_واستار نمى شود.

و يا اين كه سؤال هست ولى حقيقتا از خدا نيست. مثل اين كه كسى حاجتى را از خدا بخ__واه__د ول__ى دلش به اسباب عادى يا امور وهمى كه گمان دارد كفايت امرش را مى كند بسته ب__اش__د. در اين ص__ورت خ__واس_ت به حسب حقيقت از خدا نيست زيرا خدايى كه دعاها را مستجاب مى كند كارى را با ش__ركت اسباب و اوهام انجام نمى دهد.

پس اين دو دسته از دعاكنندگان گ__ر چ__ه ب__ا زب__ان دعاى خالص مى كنند ولى در دلشان چنين نيست.

اين خلاصه مطلبى است كه از آيه استفاده مى شود و به واسطه آن معناى آياتى كه در اين ب_اب ن_ازل شده ني_ز روشن مى گ_ردد، مانند آيه:

«بگو پروردگار م__را به شم__ا اعتن__ايى نيست اگ__ر دع__ايت_ان نب__اش__د.» (77 / فرقان)

مفهوم دعا و نظام حاكم بر آن (31)

«بگو اگر راستگو هستيد به من خبر بدهيد كه اگر عذاب خدا به سوى شما آيد يا شما را رست__اخي__ز در رسد جز خدا را مى خوانيد؟» (41 / انعام)

«بگو كيست كه شما را از ظلمت هاى خشكى و دريا نجات دهد؟ او را به زارى و نهانى مى خوانيد كه اگر ما را از اين ظلمت و خطر برهانيد البته از سپاسگزاران خواهيم بود. بگو خدا شم____ا را از آن و از ه__ر ان_دوهى مى ره_اند ولى شم_ا باز ش_رك مى ورزي___د.» (64 / انعام)

اين آيات دلالت دارد بر اين كه انسان به حسب فطرت و به حكم غريزه اى كه دست آف__رينش در نه__اد او ب__ه وديع__ت گ__ذاشت__ه

خ__دا را مى خ__وان__د و رف__ع نيازهايش را از او مى خواهد، جز اين كه هنگام رفاهيت و آسايش دلش به اسباب و وس__ايل بستگ__ى پي__دا مى كند و آن ها را در رفع حوايج ش__ري__ك خ__دا ق__رار مى ده__د و ك__م كم ام__ر بر او مشتب__ه شده و چني__ن مى پندارد كه رفع نيازمندى هايش

(32) دعاها و آرزوهاى انسان

را از خ__دا نمى خ__واهد بلك__ه مطلب درست برعكس است و ب__ه حك__م تغييرناپذير فطرت غير از خدا را نمى خ__واند.

ايم__ان آوردن__د و ك__اره__اى ش__ايست_ه ك__ردند و از فض___ل

(34) دعاها و آرزوهاى انسان

خ_ود اف_زونش___ان ده___د.» (26 / ش___ورى)

از اين آيات اركان دعا و آداب دعاكننده بدست مى آيد كه عمده آن ها اخلاص در دعاست، يعنى دعاكننده دلش با زبانش موافق باشد و دل از هر سببى ببرد و تنها به خدا ببندد. و لازمه آن بيم و اميد و رغبت و ترس و دل نرمى و زارى و اصرار و ذكر و كار ني_ك و ايم_ان و ادب حض__ور و امث__ال آن اس__ت كه در رواي__ات ذك__ر ش___ده است.

دعوت حق (37)

چرا، اين جهت در مفهوم دعا خوابيده كه بايد مدعو صاحب توجه و نظرى باشد، كه اگ__ر بخ__واه__د بت__وان__د نظ__ر خ__ود را مت__وج__ه داعى بكند، و نيز بايد صاحب قدرت و تمكّنى باشد كه از استجابت دعا ناتوان و عاجز نگردد، و اما دعاكردن و خواندن كسى كه درك و شعور نداشته، يا قدرت برآوردن حاجت را ندارد دعاى حقيقى نيست، ه_رچن_د ص_ورت دع__ا را داشته باشد.

دع__اى غي__ر خ__دا خ__الى از استج__ابت، و دع__اى ك__اف__ران در ضلالت است. دع__وت ح__ق و با دع__وت ب__اط__ل اين فرق را دارد كه در دعوت حق مدعو دعوت را مى شنود و البت_ه استجابت هم مى كن_د.

اين از صفات خداى تعالى و تقدس است، چه او شنواى دعا و قريب و جوابگوى دعا، و غن__ى و داراى رحمت است: «اُجيبُ دَعْوَةَ الدّاعِ اِذا دَعانِ _ اجابت مى كنم دعوت دعاكننده

(38) دعاها و آرزوهاى انسان

را وقت__ى كه مرا بخ_واند.» (186 / بقره)

«ادْعُ___ون__ى اَسْتَجِ__بْ لَكُ__مْ _ م__را بخ__واني__د ت__ا استج__ابتتان كن__م.» (60/مؤمن)

خداى تعالى در گفته هاى خود هيچ شرطى در استجابت دعا نكرده، جز اين كه حقيقت دع_ا محق_ق شود، و تنه_ا او دعوت شود نه غير. (1)

آن ها ندارند و تنها خداوند متعال است كه ملك و سلطنت__ش دائم__ى ب__وده و اراده و مشيتش پيوسته نفوذ دارد و سررشته امور را همواره به دست داشته و به ه__ر نحوى كه بخواهد مى گرداند. بنابراين بايد تنها از او درخ__واس__ت ك____رد و از او ي____ارى جس__ت.

2 _ از ائمه اطهار عليه السلام مكررا نقل شده كه:

«دعا از مقدرات است.»

مقدر شدن يك امر باعث نمى شود كه بدون اسباب و وسايل وجود پيدا كند. (مثلاً

(40) دعاها و آرزوهاى انسان

چيزى كه سوختن آن مقدر شده لازمه اش اين نيست كه بدون جهت و با نبودن هيچ امر سوزاننده اى بسوزد بلك__ه معن__ايش اي_ن است كه آت__ش يا وسيله سوختن ديگرى فراهم شده و آن را مى سوزاند،) و دعا خود يكى از اسباب است، پس م__وقع__ى كه شخ__ص دع___ا م_ى كن__د اسب__اب آن ف__راه__م مى ش__ود و ل__ذا تحق__ق مى پ__ذي__رد.

بنابراين مقدر بودن يك امر با تأثير دعا منافات ندارد زيرا معناى مقدربودنش اين است كه بواسطه دعاكردن و مستجاب شدن وجود بيابد، چنان كه تقدير سوختن معنايش اين است كه بوسيله وجود آتش در شرايط مخصوصى بسوزد.

3 _ از پيغمب__ر اك___رم صلى الله عليه و آله رواي__ت ش____ده ك__ه ف__رم__ودن__د:

«قض___ا را ج____ز دع___ا برنمى گ__ردان___د.»

و از حضرت صادق عليه السلام روايت ش_ده كه:

دعا و تقدير الهى و مقدرات (41)

«دع___ا قض____ائى را ك__ه محك__م و پ__اب__رج___ا ش__ده برمى گ___رداند.»

و از حض____رت م___وس__ى ب__ن جعف__ر عليه السلام رواي__ت ش____ده ك__ه:

«ب__ر شم_ا باد دعا كردن، زيرا دعا و درخواست از خدا بلايى را كه از مرحله قدر و قضا گ__ذشت__ه و ج__ز امض__اء آن نم__ان__ده (يعن__ى تمامى اسباب آن فراهم شده ولى هنوز در خ__ارج وج___ود پي__دا نك_رده،)

برمى گ_ردان_د.»

و از حضرت صادق عليه السلام روايت شده كه :

«دعا قضاء پابرجا شده را برمى گرداند پس زياد دعا كنيد زيرا دعاكردن كليد رحمت هاى الهى و موجب برآمدن حاجت هاست، و جز بوسيله دعا به چيزهايى كه نزد خداست نمى توان نائل شد؛ و هر درى را كه زياد بكوبى بالاخره بازمى شود.»

جمله آخ__ر اش__اره به اص__رار در دع__ا است، و اصرار از چيزهايى است كه

(42) دعاها و آرزوهاى انسان

درخواست را ج__دّى و حقيق__ى مى كن__د زي__را انس__ان هر چه بيشتر يك مطلب را بطلبد قصد و توجهش ص__اف تر و خ_الص ت_ر مى شود. (1)

ه_داي_ت درخ_واست ه_ا و دع_اه_ا ب_وسيل_ه فط_رت

«وَ اِذا مَسَّكُ_____مُ الضُّ____رُّ فِ___ى الْبَحْ___رِ ضَ___لَّ مَ__نْ تَ__دْعُ__ونَ اِلاّ اِيّ_اهُ،»

«وقتى در دريا كارتان به سختى كشيد و بيچاره شديد و نزديك شد غرق شويد آن_وقت ديگ_ر همه آله_ه خ__ود را كه همواره از آن ها حاجت مى خواستيد فراموش

1- الميزان ج 3، ص 56 .

هدايت درخواست ها و دعاها بوسيله فطرت (43)

مى كني__د الاّ خ__داى تع__الى!» (67 / اس__راء)

«فَلَمّا نَجّيكُمْ اِلَى الْبَرِّ اَعْرَضْتُمْ»

«چ__ون شم__ا را از غ__رق ش__دن نج__ات داده و گرفتارى و بيچارگى تان را ب_رط__رف نم___ود، و شما را بارديگر به خشكى رسانيد، دوب__اره از او و از دع__اى او اعراض كرديد.» (67 / اسراء)

آيه فوق دلالت دارد بر اين كه ياد خداى تعالى هيچ وقت از دل آدمى بيرون نمى رود، و در هي__چ حالى به غفلت سپرده نمى شود.

و اگر انسان دعا مى كند ذات و فطرت او وادارش مى كند كه در ضراء و سراء و در شدت و در رخاء او را بخواند، زيرا اگر بعضى از او اعراض مى كنند لابد او هست، وگرنه اگر چنين چيزى در ذات و

فطرت آدمى وجود نداشت ديگ__ر اع__راض معنى نداشت، پس

(44) دعاها و آرزوهاى انسان

اين كه آيه مورد بح__ث مى ف__رم__اي__د: انس__ان خ__داى را در بيچارگى هايش مى خواند ولى در خ__وشح_الى ه_ا از او اع_راض مى كند بدين معنى است كه انسان هميشه بوسيله فط__رتش ب__ه س__وى خ_دا هدايت مى شود.

«وَ ك_انَ الاِْنْس_انُ كَفُ_ورا» (67 / اسراء)

يعنى كفران نعمت ع__ادت انس__ان اس__ت و از اين جه__ت اس__ت كه داراى طبيعت انسانى است كه هم__ه سر و ك__ارش با اسباب مادى و طبيعى است و در اث__ر عادت و خ__وك__ردن با اسب__اب م__ادى و طبيعى مسبب الاسباب را فراموش مى كند، با اين كه در هر آن__ى در نعمت هايى از او غوطه ور است.

آي__ه ف__وق مى فهم__ان__د اع__راض آدم__ى از ي__اد خ__دا در غير حال بيچارگى امرى غريزى و فطرى نيست بلكه امرى ع__ادى اس__ت، و ع__ادت زشت__ى است از انس__ان ك_ه او را به كف__ران نعم__ت وامى دارد.

هدايت درخواست ها و دعاها بوسيله فطرت (45)

در آيه فوق دليلى مهم بر توحيد ربوبيت الهى هست و حاصلش اين است كه اگر آدمى در حادثه اى كار دلش به جايى برسد كه از هر سببى از اسباب ظاهرى جهان منقطع و مأيوس شود از كليه سبب و از اصل سبب منقطع نمى شود، و اميد نجاتش به كلى باطل نمى گردد بلكه هنوز اميد نجات داشته و به سببى كه تواناى بر امورى باشد كه هيچ سببى قادر در آن نيست، اميدوار است.

در واقع اگر چنين سببى كه مافوق همه اسب__اب ع__ال__م و مسبب همه آن ها يعنى خداى سبحان وجود نمى داشت چرا بايستى در دل آدمى و در فطرت او چنين ارتباط و تعلق_ى يافت مى ش__د ؟(1)

1- الميزان

ج 25، ص 260 .

(46) دعاها و آرزوهاى انسان

مى توان دريافت، بنابراين هرگاه انسان چيزى را خواست و خواسته اش به وقوع پيوست كشف مى كند كه حاجت خود را كه با ادراك باطنى از راه اسباب درك نموده از خ__دا خ__واست__ه و خ__دا هم آن را اف__اض__ه ف__رم__وده است، ولى هرگاه چيزى را از اسباب خواست اين ديگر از روى ادراك فطرى و باطنى نيست بلك__ه از روى خي__الى اس__ت كه ب__واسط__ه عللى براى او دس__ت داده، و اي__ن از م__واردى است كه ب__اط__ن با ظ__اه_ر مخالفت دارد.

تحليل روايتى درباره دعا و درخواست هاى انسان (49)

خطايى وجود ندارد، در صورتى كه خطا و اشتباه در نظام خيالى فراوان است. چه بساآدمى به حسب صورت خيالى خودش چيزى را مى خواهد در حالى كه زبان فطرتش همين خواستن را به درخواست چيز ديگرى تفسير مى كند. (1)

1- الميزان ج 3، ص 48 .

تحليل روايتى درباره دعا و درخواست هاى انسان (51)

دعا را مى كنند تا ما به كلى آنان را درو كرده

(54) دعاها و آرزوهاى انسان

و خ__ام__وشش__ان س_اختي_م.» (15 / انبياء)(1)

تَرْضي_هُ،» (15 / احقاف) سؤال ديگرى است متمم سؤال شكر، چون شك__ر نعم___ت چي__زى اس__ت كه ظاهر انسان را زينت مى دهد، و صلاحيت پذيرفتن خ___داى تع__الى زيورى است كه ب__اط__ن اعم__ال را مى آراي__د، و آن را براى خ__دا خ__ال_ص مى س__ازد. (1)

و مجدانه كوشش كند و كوششى كند كه مختص به آخرت است،» چنين استفاده مى شود كه سعى براى آخرت بايد طورى باشد كه لايق به آن باشد، مثل اين كه كمال جديت را در حسن عمل به خرج دهد و حسن عمل را ه__م از عق__ل قطع__ى و يا حج__ت ش__رع__ى گرفته باشد، و معناى جمله «وَ هُوَ مُؤْمِنٌ،» اين است كه اين سعى را در حالى كند كه ايم__ان به خ__دا داشت__ه باشد، و اين خود

(60) دعاها و آرزوهاى انسان

مستل__زم ت__وحي__د و ايم__ان به نب__وت و مع__اد است، زي__را كس__ى كه اعتراف به يكى از اي__ن س__ه ن_داشت__ه ب_اش_د خ_داى سبحان او را در كلام مجيدش مؤمن به خود نمى داند، و آيات قرآنى در اين باره بسيار است.

معناى جمله «كانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُورا،» اين است كه خداوند عمل چنين كسانى را با حس__ن قب__ول و ثن__اء ب__ر آن__ان شك__رگ__زارى مى كند، و شكرگزارى خدا در برابر عم__ل بن__ده عبارت است از تفض__ل او بر وى.

آرى همين كه خداوند پاداش ني__ك به بن__ده اش مى ده__د تفضل او بر بنده است وگرنه وظيفه بنده بندگى مولاى خويش است و نبايد خود را طلبكار بداند، پس ثواب دادن تفض__ل ب__ه م__ولاست، و ثن__ا خ__وان_دنش بر بنده تفضلى است بالاى تفضلى ديگ_ر _ وَاللّه ُ ذُوالْفَضْلِ الْعَظيم !

خواست هاى اخروى انسان و شرايط تحقق آن (61)

اين دو آيه دلالت دارند بر اين كه اسباب اخروى عبارتند از اعمال و بس، و اعمال سبب هايى هستند كه هرگز از غايات و نتايج خود تخلف ندارند، به خلاف اسباب دنيوى كه تخلف پذير است زيرا درباره اسباب اخروى فرمود: «فَاُولئِكَ كانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُورا» و

درباره اسباب دنيوى فرموده: «عَجَّلْنا لهُ فيها ما نَشاءُ لِمَنْ نُريدُ _ يعنى هر كه دنياى زودگذر را بخواهد ما هم برايش در آن عجله مى كنيم، البته هر قدر كه بخواهيم و براى هركس ك__ه بخ_واهي_م مى دهي_م و آنگ_اه جهن_م را ب_راي_ش معي_ن مى كني_م كه... .» (18 / اسراء)(1)

1- المي_زان ج 25، ص 116 .

(62) دعاها و آرزوهاى انسان

مِنْ وَرائِهِمْ مُحيطٌ.» (20 / بروج)

خداى سبحان در جاى ديگر اين حقيقت را به زبان ديگرى در آيه ديگر بيان فرموده:

«اگر نبود كه مردم يك نحو زندگى مى كنند، و همه محكوم به قانون اسباب و عللند، و در

(64) دعاها و آرزوهاى انسان

اين قانون فرقى ميان كافر و مؤمن نيست، و هر يك از اين دو فريق به عوامل غنى و ثروت مصادف شود ثروتمند گشته و هر يك به عوامل مخالف آن برخورد كند فقير مى شود، چه مؤمن و چه كافر، ما كفار را به مزيد نعمت هاى دني__وى اختص__اص مى دادي__م، چ__ون نعمت ه_اى دني___وى در ن____زد م__ا و در ب__ازار آخ__رت ارج و قيمت__ى ن__دارد.» (35 / زخ__رف) (1)

است نمى طلب__د.

منظور از گفتن و دعا كردن، خواستن به زبان حال است نه تنها جارى كردن سخنى بر زبان. معناى آيه چنين مى شود: «دسته اى از مردم جز دنيا نمى خواهند و بهره اى از آخرت ندارند، و دسته اى جز آنچه را خدا مى پسندد نمى خواهند، خواه در دنيا باشد و خواه در آخرت، و اينان در آخرت بهره مند خواهند بود.»

از اينجا نكته اين كه در دعاى اهل آخرت حتى نسبت به امور دنيوى لفظ «حسنه» ذكر شده ولى در دعا اهل دنيا ذكر نشده روشن مى شود، و آن اين كه، اهل دنيا تمام لذايذ و زخارف دنيا را دوست دارند ولى اهل آخرت امور دنيوى و اخروى را دو دسته كرده اند بعضى را «حَسَنه» و بعضى را «سَيِّئه» مى دانند و نظرشان تنها معطوف به امور حسن__ه اس__ت خ__واه در دني__ا ب__اشد و خواه در آخرت. (1)

دعا براى امور دنيوى و اخروى (67)

عالم و قادر است، اجابت كننده دعا هم هست، و اين معنا را در آيه از دو طريق اثبات نموده، يكى طريق اثب__ات حق دعا براى خ__دا، يكى نفى آن از غير خدا. (1)

دع__ا ب__اش__د و چ__ه اين كه ب__دون لف__ظ ص__ورت گي__رد و بصورت سعى و عمل بوده باشد، چه همه اين ها دعا و درخواست از خداست، حتى از كسى هم كه به خدا معتقد نبوده و توجهى به

دعاى شرّ (71)

درخواست از خدا ندارد دع__است، چ__ون در حقيق__ت غي__ر از خ__دا معط__ى و م__انع__ى وج__ود ن___دارد. (1)

1- المي___________زان ج 25، ص 87 .

(72) دعاها و آرزوهاى انسان

(73)

اللّهَ فَنَسِيَهُمْ _ خدا را فراموش كردند خدا هم ايشان را فراموش كرد،» (67 / توبه) مى توان استفاده كرد.

2 _ منظور از اين كه مى فرمايد: (هرگاه چيزى خواستى از خدا بخواه،) اين است كه

ادراكات اعطاشده به انسان (75)

انسان ب__اي__د هنگ__ام درخ__واس__ت يك مطلب__ى ي__ا ي__ارى جست__ن در ام__رى حقيقت__ا اتك__اء و دلبستگ__ى اش ب__ه خ__دا ب__اش__د زي__را اين اسب__اب عادى كه در دست م__است ج__ز به هم__ان اندازه اى كه خدا براى آن ها مقرر ف__رم__وده اث__رى ندارند و حقيقت امر و ت__أثي_ر در دست خداست.

بنده براى رفع نيازمندى هاى خود بايد متوجه پيشگاه كبريايى شود و بر اسباب و وس__اي_ل اعتم__اد نكن_د هرچن_د كه خدا، كار را جز از مجراى اسباب انجام نخواهد داد.

انس__ان نب__اي__د تكي__ه گ__اه خ__ود را اسب__اب ق__رار ده__د ول__ى آن ه__ا را ه__م نب__اي__د لغ__و بشم__ارد و بخ__واه__د از غي__ر راه آن ه__ا ب__ه مق_اص__د خ__ود برسد.

كسى كه چيزى را بدون اسباب از خدا مى خواهد مانند كسى است كه از انسان بدون استعمال چشم و گوش انتظار ديدن و شنيدن دارد و كسى كه چشم به اسباب دوخته و

(76) دعاها و آرزوهاى انسان

توجه به پروردگار ندارد مانند كسى است كه به طور كلى از خود انسان غفلت كرده است و مستق__لاً از دس__ت او چي__زى مى خ_واه_د يا از چشم و گوش او انتظ__ار نگ_اه ك_ردن و گوش دادن دارد. (1)

1- الميزان ج 3، ص 53 .

دعا و وسايل رسيدن به هدف آن (77)

آيه، گفتار خود را تأكيد نموده و فرموده: «وَ ما دُعؤُا الْكافِرينَ اِلاّ فى ضَلالٍ،» اين جمله به يك حقيقت اصيل ديگرى اشاره مى كند، و آن اين است كه هي__چ دع__اي__ى نيس__ت مگ__ر آن كه غرض آن خداى سبحان است، چون اوست علي__م و ق__دي__ر و غن_ى و ص__احب رحم__ت. پ__س ب__راى دع__ا هي__چ راه__ى نيست مگر همان راه توجه به خداى تعالى.

(78) دعاها و آرزوهاى انسان

بنابراين كسى كه غيرخدا را مى خواند و آن را غرض و هدف قرار مى دهد، رابطه دع__اى خ__ود و ه__دف دع__ا را از دست داده، و در حقيق__ت دعايش، راه را گم كرده است. چون ضلالت به همين معناست كه چيزى از راه بيرون شود، و راهى بپيمايد كه آن را ب__ه مطل__وب__ش ن__رس_ان_د. (1)

كه م__لاك ام__ور خ__اتم__ه آن است و ج_ز خ_دا كس__ى از غي__ب و از ع_اقبت امور خبر ندارد.

(80) دعاها و آرزوهاى انسان

پس م__رد م__ؤم__ن ب___اي___د ك__ه هميش__ه بي__ن خ__وف و رج____اء ب__اش__د. (1)

1- المي____زان ج 27، ص 92 .

خوف و رجاء نسبت به نتيجه دعا (81)

از صميم قلب دعا كند دعايش را مستجاب نمى كند، البته نه اين كه مى ت_وان_د و نمى كند، بلكه نمى تواند مستجاب كند.

مسئله دريا مثال بارزى بود كه به عنوان نمونه آورديم وگرنه مسلمانان اگر در خشك__ى هم به اين ط__ور كه در دريا خ_دا را مى خوانند بخوانند قطعا نااميد نمى گردند.

در آيه فوق مقابله دعاى مسلمين و كفار مطرح نيست بلكه قرآن كريم مقابله را ميان دعاى مشركين به درگاه بت ها و دعاى آن ها به درگاه خداى سبحان انداخته است كه در صورت نااميدى از هر چيز و انقطاع از ساير اسباب اگر مشركين رو به درگاه خدا روآورند، دعايشان مستجاب مى ش_ود .(1)

1- الميزان ج 25، ص 221 .

(84) دعاها و آرزوهاى انسان

رأفت و مزيد عنايت دلالت دارد.

3 _ اقتضاى كلام اين بود كه گفته شود: «هر گاه بندگانم مرا از تو پرسند بگو كه او ن__زدي_ك است،» ول_ى واسط__ه _ ح_ذف شده و گفته شده: «فَاِنّى قَريبٌ _ من نزديكم!»

4 _ اين جمله با «اِنّ» تأكيد شده است.

5 _ م__وض__وع ق____رب خ____دا ب__ا وص____ف «قَ__ريبٌ» بي__ان شده كه دلال__ت

(86) دعاها و آرزوهاى انسان

ب___ر دوام ثب____وت دارد ن___ه ب____ا فع____ل .

6 _ اج__اب__ت با صيغ__ه مض__ارع «اُجيبُ» ذك__ر ش__ده ك__ه دلال__ت ب__ر تجدد و استم__رار نم___اي___د.

7 _ اج_اب_ت دع_ا به جمله «اِذا دَعانِ» قيد شده يعنى «در صورتى كه مرا بخواند،»

اين قيد زايد بر اصل مطلب نيست. چون فرض كلام دعا كردن است و فايده چنين قيدى اين است كه اجابت به هيچ قيد و شرطى مشروط نيست، و بدون شرط دعاى صاحب دعا به اجابت خواهد رسيد، نظير آيه «ادْعُونى اَسْتَجِبْ لَكُمْ _ مرا بخوانيد تا اجابتتان كنم،» (60 / مؤمن) كه «ش__رط استج__ابت» را تنه_ا «دعا كردن» قرار داده است. ه__ر ي__ك از نكات بالا به نوبه خود بر شدت عنايت به امر دعا دلالت دارد و از خصوصيات اين آي__ه شريفه اين است كه با همه اختصارش هفت مرتبه ضمير متكلم اي__ن تنه___ا آي__ه اى اس__ت در ق__رآن مجي__د ك__ه اي__ن امتي____از را داراس__ت. (1)

شرط قبولى بدون قيد و شرط دعاها (87)

در آن تكرار شده است.

1- المي_____زان ج 3، ص 41 .

(88) دعاها و آرزوهاى انسان

رسد در پيشگاه او زارى مى كني___د.» (53 / نحل)

تمامى نعمت هايى كه نزد شماست همه از انعام خدا بر شماست، و تنها خودتان هم اين معنا را مى دانيد و همين شمائيد كه وقتى حالتان بد مى شود صدايتان را به تضرع و زارى به درگ__اه او بلن__د مى كني__د. آرى تنه__ا به درگاه او نه درگاهى ديگر، چه اگر درگاه ديگرى سراغ داشتيد ولو براى يكبار به آن درگ__اه مت__وج__ه مى شديد، ولكن

شرط قبولى بدون قيد و شرط دعاها (89)

نش__دي__د و نخ__واهي__د ش__د، پس تنها خداى سبحان منعم نعمت هاى شما و برطرف سازنده گرفتارى هاى شماست، پس چ__را با اين حال در برابرش به عبادت خاضع نمى ش_وي_د و او را اطاعت نمى كنيد؟

استغاثه به خداى تعالى و تضرع به درگاه او در هنگام برخورد با مصائب و هجوم شدايدى كه اميد انسان از هر جايى و از هر سببى قطع مى شود مطلبى است ضرورى، و انسان ها هر چند هم كه دين نداشته باشند و به خداى سبحان ايمان نياورده باشند باز در هنگام هجوم شدايد اگر به وجدان خود مراجعه نمايند مى يابند كه اميدشان قطع نش__ده، و هن__وز ب__ه ج__اي_ى دل بست__ه اند.

آيا ممكن است اميدى بدون اميدوار كننده اى تحقق يابد، پس همين وجود اميد دليل است بر وجود كسى كه به او اميد برده شود.

(90) دعاها و آرزوهاى انسان

اين حقيقتى است كه انسان در ذات خود آن را يافته و فطرتش بدان حكم مى كند هرچند كه شواغل او را غافل ساخته، و زخارف مادى او را به خود جذب كرده باشد. لكن همين انسان وقتى در محاصره بلايا قرار گرفته و چاره از هر جهت از دستش

بريده ش__ده آن وق__ت است ك__ه آن حقيقت__ى كه اسب__اب ظ__اه__رى ت__اكن__ون پنهانش مى داشت ظهور كرده و دلش به آن متعلق مى شود، و آن عب__ارت است از سببى كه او سببي__ت به هم__ه اسب_اب داده، و او خ__داى ع__زّاسم_ه است .(1)

كه او را مضطر كرده برطرف مى سازد.

در آيه ديگرى فرموده:

«ادْعُون_ى اَسْتَجِبْ لَكُ_مْ _ م__را بخ_وانيد تا اجابتتان كنم.» (60 / مؤمن)

به ط__ورى كه م__لاحظ__ه مى فرماييد هيچ قيدى براى دعا نياورده جز اين كه ف__رم__وده در دع__ا م__را بخ__واني_د. در آي__ه ديگ_رى فرموده:

كيست آن كه دعاى وامانده را استجابت كند؟ (93)

«و چون بندگان م__ن از ت__و س__راغ م__را مى گي_رند، و من نزديكم، و دعاى دع_اى كننده را اجابت مى كنم به شرطى كه در دعايش مرا بخواند!» (186 / بقره)

ب__ه ط__ورى ك__ه مى بيني__د تنه__ا اي_ن ش_رط را آورده ك_ه در دعا او را بخوانند. (1)

نه. البته اين يك توجه فكرى است ك__ه منش__أ آن طم__ع و امي_د است و اين ف__رق دارد با توجه و تعلق غريزى قلب.

البته، در ضمن توجه و توسل فكرى توجه غريزى فطرى نيز هست، ولى نه بخص__وص آن سبب__ى كه فك__ر مت_وج__ه آن است بلكه مطلق سبب، و مطلق سبب هم هرگز تخلف نمى پذيرد .

مثلاً بيمارى كه براى نجات از بيمارى اش به دارو متوسل مى شود فطرت او را به چنين كارى واداشته يعنى به او فهمانده كه شفادهنده اى هست، ولى فكر او به اين طمع افتاده كه شايد آن شفادهنده اين دارو بوده باشد، پس اگر دارو درمان نكرد آن حكم فطرى نقض نشده است. (1)

1- المي___زان ج 30، ص 318 .

اطمينان فطرى به قبول دعا (97)

رَبِّ__كَ وَ م_ا ك___انَ عَط_اءُ رَبِّ__كَ مَحْظُ__ورا»

«هر يك را از عطاى پروردگارت مدد مى كنيم اين ها را و آن ها را و عطاى پروردگار تو جلوگير ندارد!» (20 / اسراء) منظور از آيه فوق اين است كه ما هر دو فريق را چه آن ها كه ب__رايش__ان عجل_ه مى كني_م و چه آن ها كه شكر سعيشان را مى گذاريم امداد مى نماييم.

ام__داد ه__ر چي__ز به اين است كه از نوع خودش بدان اضافه كنيم تا بدين وسيله وج__ود و بقايش امت__داد ي__اب__د، ك__ه اگ__ر اين اضافه را نكنيم وجودش قطع مى شود.

خداى سبحان هم كه انسان را در عملش چه دنيوى و چه اخروى امداد مى كند در حقيقت به همين معناست. زيرا تمامى وسايل عمل و آنچه عملش در تحققش محتاج بدان

امداد الهى در تحقق خواست ها و اعمال انسان (99)

است از علم و اراده و ابزار بدنى و قواى فعاله و مواد خارجى كه عمل روى آن ها واقع مى شود، و عامل با عمل خود در آن ها تصرف مى كند، و همچنين اسباب و شرايط مربوطه به آن مواد، همه و همه امور تكوينى هستند كه آدمى خودش در خلقت و فراهم نمودن آن ها دخالتى ندارد، و اگر يكى از آن ها نباشد عمل انسان تحقق نخواهد يافت. و اين خداى سبحان است كه به فضل خود آن ها را افاضه فرموده و وجود و بقاى آدمى را امت__داد مى ده__د. و اگر عطاى او منقطع شود عمل هر عاملى هم از او منقطع مى گردد .

در اين آيه شريفه دلالتى است بر اين حقيقت كه عطاء الهى مطلق و غير محدود است. چون عطاء را و همچنين نبودن منع را مطلق آورده، پس هر جا كه

محدوديت و يا تقدير و ي__ا منع_ى وج__ود داشته باشد همه از ناحيه گيرنده فيض و شخص مورد عطاست، و مقي__د ب__ودن استع__داد او يا استعداد نداشتن او باعث محدود شدن و يا فقدان عطاء

(100) دعاها و آرزوهاى انسان

خ_داست، ن_ه خود خ__دا ك__ه في_ض بخشنده آن است. (1)

داده ب__ود تكمي__ل ك_رده است.

اين معنا وقتى بيشتر واضح و روشن مى شود كه دعا و درخواست در جمله «اِذا دَعاهُ» را بر دعاى زبانى و غيرزبانى هر دو حمل كنيم. دعاى زبانى مانند: «وَ اتيكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ _ به شما مى دهد از هر چه كه از او بخواهيد.» (34 / ابراهيم) و دعاى غير زبانى مانند آيه «يَسْئَلُهُ مَنْ فِى السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ _ آن كس كه در آسمان ها و آن كس كه در زمين است از او درخ__واست مى كند.» (29 / الرّحمن)

چ__ون ب__ا اين تع__ريف، تم__امى آنچ__ه ك__ه به انس__ان داده ش__ده، هر تصرفى ك__ه ارزانى ش__ده، همه از مصاديق كشف سوء از مضطر محتاج خواهد بود، البت__ه كش__ف س__وء بعد از دعاى او، پس خليفه قراردادن انسان مستلزم اين اجابت دعا و كشف سوئى است كه او را مضطر و بيچاره مى كند. (1)

نتيجه قبول دعاها (103)

1- الميزان ج 30، ص 321 .

(104) دعاها و آرزوهاى انسان

ده_انش نخ_واهد رسيد.»

تقليد دعا و عدم تأثير آن (105)

توضيح اين كه شخص عطشان وقتى بخواهد آب بياشامد، ناگزير بايد نزديك آب شده و كف دست را باز كند و آب را برداشته و بنوشد، يعنى به لب رسانده و رفع عطش كند. اين راه حقيقى و صحيح رفع تشنگى نمودن است، و اما لب تشنه اى كه از آب دور است، و مى خواهد سيراب شود، و از آن اسباب و مقدماتى كه گفتيم هيچ يك را عملى نمى كن__د، ج__ز همي__ن را ك__ه ك__ف دس__ت را ب__از نم__وده و ن__زدي__ك به دهان ببرد، كه چنين كسى هرگز آبى به دهانش نمى رسد، و از آب نوشيدن تنها صورت آن را نش__ان داده، و تقليد آن را درآورده است.

و مَثَ__ل كس__ى ك__ه غي__رخ__دا را مى خ__وان__د مث_ل همين تقليد درآور است كه از دع__ا ج__ز ص__ورت خ___ال_ى از معن__ا و اس__م خ__الى از مسم__اى آن را نم__ى آورد.

(106) دعاها و آرزوهاى انسان

زيرا خدايان دروغين در استجابت دعا و قضاى حوايج همان اثر را دارند كه آن آقاى تقليد درآور در رفع عطش خود دارد، يعنى همان طور كه دست به دهان بردن اين صورتى از آب خوردن است، دعا و خواندن بت پرستان هم تنها صورتى از دعا كردن است، و خ__اصي__ت ديگرى برايش ندارد.

خلاصه مراد به «دعوت حق خاص اوست...،» حق دعاست، و آن دعائى است كه مستج_اب مى ش_ود و به هيچ وجه رد نمى گردد. (1)

حكمفرماست، در نتيجه چنين دعايى به هدف اجابت نمى رسد.» (50 / مؤمن)

چ__را دع__اى ك__اف__ر مستج__اب نمى شود؟

ب__راى اي__ن ك__ه ه__رچ__ند خداى سبحان وع__ده قطعى داده به اين كه هر كس از بندگانش را كه او بخ__وانن__د مستج__اب كن__د، و دعا در ص__ورت__ى كه حقيقتا دعا ب_اش_د، به هي_چ وج_ه رد نمى شود.

لكن آنچه كه در متن اين وعده به عنوان قيد آمده اين است كه اولاً دعا دعاى واقعى و

(108) دعاها و آرزوهاى انسان

طلب حقيقى باشد نه بازى و شوخى، و ثانيا ارتباط آن حقيقتا به خدا باشد، يعنى دعاكننده تنها از خدا حاجت بخواهد، و در اين درخواستش از تمامى اسبابى كه به نظ__رش سبب هستند منقطع گردد.

كسى كه به عذاب آخرت كفر مى ورزد و آن را انكار مى كند و حقيقت آن را مى پ__وش__ان__د، نم_ى ت__وان__د رف____ع آن را ب__ه ط__ور ج____دى از خ____دا بخ__واه__د.

آن ملكه انكارى كه از دنيا همراه خود آورده، وبال و طوق لعنتى شده كه هرگز از او جدا نمى شود. همان طور كه نمى تواند به طور جدى دعا كند همچنين نمى تواند به طور جدى از سبب هاى ديگر بريده و متوسل به خداى عزيز گردد، و چگونه مى تواند چنين ت_وسل__ى ج__دى داشت__ه باشد؟ با اين كه در دنيا آن را كسب نكرده بود. (دقت فرماييد)

آيه شريفه نمى خواهد بگويد: دعاى كافر به طور كلى مستجاب نيست، بلكه

دليل عدم استجابت دعاى كفار (109)

مى خواهد بفرمايد: دعاى او درخصوص آن چه كه در دنيا منكر آن بوده مستجاب نمى شود، و گرنه در ساير حوائج چرا مستجاب نباشد؟ با اين كه آيات بسيارى از قرآن كريم اين معنا را خاطرنشان ساخته، كه خداى سبحان در موارد اضطرار دعاى

كفار را ه__م مستج__اب كرده است. (1)

بعد از آن كه از پروردگار خود امنيت را براى شهر مكه درخواست كرد و سپس براى اهل مكه روزى از ميوه ها را خواست، ناگهان متوجه شد كه ممكن است در آينده م__ردم مك__ه دو دست__ه ش__ون__د، يك دسته مؤمن، و يك دسته كافر، و دعايى كه درباره اهل مكه كرد، كه خدا از ميوه ها روزيشان كند، شامل هر دو دسته مى شود، و او قب__لاً از ك__اف__ران و آنچ__ه ب__ه غير خ__دا مى پ__رستي__دن__د بي__زارى جست__ه ب__ود.

لذا در جمله مورد بحث، عموميت دعاى خود را مقيد به قيد «مَنْ امَنَ مِنْهُمْ،» كرد و گفت: خدايا روزى را تنها به مؤمنين از اهل مكه بده، _ با اين كه آن جناب مى دانست كه به حكم ناموس زندگى اجتماعى دنيا، وقتى رزقى به شهرى وارد مى شود، ممكن نيست ك__اف__ران از آن سه__م نب__رن__د و به__ره من__د نش__ون__د، _ ولكن در عين حال (و خدا

(114) دعاها و آرزوهاى انسان

داناتر است) دع__اى خ__ود را مخت__ص به م__ؤمني__ن ك__رد ت__ا تب__رّى خود را از كفار در همه جا رعايت كرده باشد، ولكن جوابى داده شد كه شامل مؤمن و كافر هر دو شد.

و در اي__ن ج__واب اي__ن نكت__ه بي__ان ش__ده: ك__ه از دع__اى وى آنچ__ه ب__ر طب__ق ج__ري__ان ع__ادى و ق__ان__ون طبيع__ت اس__ت مستج__اب اس__ت، و خداوند در استج__ابت دع__ايش خ__رق عادت نمى كند، و ظاهر حكم طبيعت را باطل نمى سازد. (1)

1- الميزان ج 2، ص 120 .

آيا قوانين طبيعى با دعا لغو مى شوند؟ (115)

خود را ثنا گويد، و آن آداب را در درخ__واست هاى خ__ود بك__ار بن__دد.

1 _ در آي_ه ش__ريف__ه زي__ر ياد مى دهد كه بگويد:

«قُلِ اللّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِى الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ...،»

(116)

«بگو بار الها! اى مالك ملك عالم، ملك را به هر كه بخواهى مى دهى، و از هر كه بخواهى پس مى گيرى، به هر كه بخواهى عزت و اقتدار مى بخشى، و هر كه را خواهى خوار مى گردانى، هر خير و نيكويى به دست توست، و تنها تو بر همه چيز توانايى!» (26 / آل عمران)

«ش_ب را در روز نه__ان س_ازى، و روز را در پ_رده شب پنهان كن_ى،

زن__ده را از م__رده پ_دي__د آرى، و م_رده را از زن__ده برانگي______زى،

و به هر كه خواهى روزى بى حساب عطافرمايى!» (27 / آل عمران)

2 _ و در آيه شريفه زير ياد مى دهد بگويد:

تعليمات قرآن براى بهتر دعاكردن (117)

«قُ__لِ اللّهُ__مَّ ف__اطِ__رَ السَّم__واتِ وَ الاَْرْضِ ع__الِ__مَ الْغَيْبِ وَ الشَّه__ادَةِ اَنْتَ تَحْكُ_____مُ بَيْ_____نَ عِب___________ادِكَ...،»

«بگو بار الها! اى آفريدگار آسمان ها و زمين، و اى داناى غيب و شهود، توئى حاكم در ميان بندگانت...!» (46 / زمر)

3 _ و در آي___ه ش__ريف__ه زي___ر ني__ز مى آم___وزد ك__ه بگ____وي___د:

«قُ___لِ الْحَمْ___دُ لِلّ__هِ وَ سَ__لامٌ عَل_ى عِب__ادِهِ الَّ__ذينَ اصْطَف__ى،»

«بگ__و حم__د و سپ__اس هم__ه از ب__راى خ__داست، و درود بر آن بن__دگ__ان__ش ك__ه ب__رگ__زي__دش__ان...!» (59 / زمر)

(118) دعاها و آرزوهاى انسان

4 _ و ني__ز در آي_ه ش_ريف_ه زي__ر ي__اد مى دهد كه بگويد:

«قُ__لْ اِنَّ صَ__لات__ى وَ نُسُك__ى وَ مَحْي__اىَ وَ مَم__اتى لِلّ__هِ رَبِّ الْع__الَمي_نَ،»

«بگو نماز من، عبادت من، زندگى و مرگ من همه براى خداست، كه پروردگار جهان هاست، او را شريكى نيست، مرا به اين

اخلاص كامل فرمان داده، و من اول كسى هستم كه تسليم امر خدا مى باشم!» (162 / انعام)

5 _ و در آي__ه ش__ريف__ه زي_ر ني_ز مى آم__وزد كه بگويد:

«وَ قُ_لْ رَبِّ زِدْن__ى عِلْم_____ا!»

تعليمات قرآن براى بهتر دعاكردن (119)

«بگ__و پ___روردگ__ارا م__را از عل__م عن____اي__ت بيشت__رى ك__ن!» (114 / طه)

6 _ و ني__ز در آي__ه زي__ر ي__اد مى ده__د ك__ه بگ____وي_د:

«وَ قُ__لْ رَبِّ اَعُ__وذُ بِ__كَ مِ_نْ هَمَ__زاتِ الشَّي_اطينِ...،»

«و بگ__و پ__روردگ__ارا پن__اه مى ب_رم به تو از وسوسه هايى كه شياطين در دل ها القاء مى كنند!» (97 / مؤمنون)

و در آيات بسيار زياد ديگر كه جهت جامع آن ها اين است كه مشتملند بر تعليم آداب عاليه اى كه خداى تعالى رسول گرامى خود را به آن مؤدب نموده و رسول خدا صلى الله عليه و آله امتّش را ب_ه رع_اي_ت آن ت_وصي__ه ف_رم__وده اس_ت. (1)

(120) دعاها و آرزوهاى انسان

مؤمنى نيست كه خدا را بخواند جز اين كه دعايش مستجاب شود و اثر استجابتش گاهى در دنيا به ظهور مى رسد و گاهى در آخرت و گاهى به اندازه دعايى كه كرده گناهانش جبران مى شود. اين ها همه در صورتى است كه مورد درخ_واستش گناه نباشد.»

3 _ در «نهج البلاغه» در ضمن سفارشات اميرمؤمنان عليه السلام به پسرش حسين

(122) دعاها و آرزوهاى انسان

عليه السلام چنين نقل كرده:

«پروردگار با اذن مسئلتى و دعايى كه به تو داده، كليد خزائنش را در اختيارت گذاشته است، پس هروقت بخواهى مى توانى درهاى نعمتش را به وسيله دعا بازكنى و ابرهاى رحمتش را به ريزش دربياورى، و مبادا كندى در اجابت ترا مأيوس و نااميد كند زيرا بخشش به اندازه نيت و خواست قلبى است و بسا تأخير در اجابت براى اين است كه خواستار پاداش بزرگ تر و آرزومند بخشش فراوان تر گردد، و چه بسا چيزى را درخواست كرده اى و به جاى آن چيز ديگرى كه سودش در دنيا و آخرت برايت بيشتر بوده به تو عطا گرديده يا براى خاطر امر بهترى از تو بازداشته شده زيرا بسيارى از خواسته هاست كه اگر عملى گردد دين تو را تباه مى كن__د. پس سع__ى ك__ن چي__زه__ايى را بخواهى كه خوبى و جمالش باقى و عيب و وبالش ف__ان__ى باشد و متوجه باش كه مال ب__راى ت__و نم__ان__د و ت_و ني__ز براى آن نخواهى ماند.»

تعليمات معصومين براى بهتر دعا كردن (123)

منظور از اين كه مى فرمايد: «بخشش به اندازه نيّت است،» اين است كه استجابت دعا تابع درخواست حقيقى و واقعى است كه از ته دل و صميم قلب سرچشمه مى گيرد نه آنچ__ه از

الف__اظ و عب__ارات فهمي__ده مى ش__ود، چ__ون لف__ظ هميشه مطابقت كامل با معنى ندارد. و اين جمله بهترين و جامع ترين سخنى است كه ارتباط بين خواستن و اجابت را بيان مى كند.

4 _ در «نهج البلاغه» در ادامه مطلب فوق، حضرت چند مورد از مواردى را كه به حسب ظ__اه__ر استج_اب_ت ب_ر طب_ق دعا نيست، ذكر فرموده و به سرّ آن اشاره مى كند:

مث__لاً در م__وردى ك__ه اج__اب__ت دع__ا ب__ه تأخير مى افتد سرّش اين است كه دعاكننده نعمت دلپذيرى را كه مايه خوشدلى ب__اش__د خواستار شده و اين نعمت در صورتى او را دلخوش و خرسند مى كند كه بعد از چندى برايش حاصل شود و چون او

(124) دعاها و آرزوهاى انسان

خ__واست__ار چني__ن نعمتى است پس در واق__ع ط__ال__ب كندى و ت__أخي__ر اجابت است.

همچنين در موردى كه به جاى خواسته سائل امر ديگرى اعطا مى گردد مانند اين كه درب__اره ام__ر دني__وى دع__ا ك__رده و به جاى آن پاداش اخروى به او داده مى شود، س__رش اي__ن است كه چ__ون او م__رد باايم__انى است و مؤمنى كه به امر دينش اهتمام دارد اگر چيزى را كه از خ__دا خ__واست نمى دان__د انج__ام ي__افتن آن دينش را تباه مى كن__د بلك__ه گم__ان دارد ب__اع__ث خ_وشبخت__ى اوست با اين كه سعادت و خوشبختى او در امور اخروى است در حقيقت براى جهان جاودان دعا كرده نه براى دنياى گذران، لذا دع__ايش هم__ه ب_راى آن جهان مستجاب مى شود.

5 _ در «عده الداعى» از امام باقر عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«بن__ده اى ك__ه دست__ش را ب__ه سوى خ__دا بگشايد خدا را شرم آيد كه آن را تهى برگرداند

تعليمات معصومين براى

بهتر دعا كردن (125)

و ه__ر چ__ه بخ__واه__د از فض__ل و رحم__ت خ__ود در آن مى گذارد، پس هنگ__ام دع__ا كردن پيش از آن كه دست را ب__رگ__رداني_د ب__ر س__ر و روى خ_ود بكشي_د.»

6 _ در «درّالمنثور» از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله روايات زيادى شده كه در همه آن ها موضوع بلند كردن دست هنگام دعا ذكر شده است. بنابراين، نكوهش بعضى درباره بلند كردن دست به سوى آسمان به هنگام دعا كردن بيجا بوده و علتى را كه براى آن ذكر كرده اند كه آن اشاره به بودن خدا در آسمان و جسم بودن اوست گفتار نادرستى است زيرا حقيقت همه عبادات بدنى مجسم كردن حالات قلبى و توجهات باطنى است و به وسيله آن ها حقايقى كه بسى برتر و بالاتر از عالم ماده و جسم_اني_ات است در ص__ورت جسم__انى جلوه مى كند چنان كه امر نماز و روزه و حج و ساير عبادات و اجزاء و شرايط آن ها بدين منوال است.

(126) دعاها و آرزوهاى انسان

و از جمله عبادات بدنى دعاست كه توجه قلبى و درخواست باطنى را مجسم كرده و آن را به ص__ورت درخ__واست متع__ارف يك گ__داى پست مستمن__د از ث__روتمن__د با عزت و برومندى كه دستش را به سوى او دراز ك__رده و ح__اج__ت خ____ود را با تضرّع و زارى از او مى خ__واه_د درم_ى آورد.

7 _ در كتاب «مج__الس» از ام__ام حسي___ن عليه السلام روايت ش__ده كه:

«پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله در هنگام دعا و ابتهال (كه نحو خاصى از دعا كردن است،) دست ها را بلن__د ك__رده و هم__انن__د گ__دايى ك__ه درخ__واس__ت غ__ذاي__ى مى نم__ايد دع__ا مى ك__رد.»

8 _ «اسماعيل بن هم_ام» از امام رضا عليه السلام روايت كرده

كه فرمود:

«ي__ك دع__اى پنه__ان_ى با هفت_اد دع__اى آشك___ارا ب__راب__رى مى كن_د.»

9 _ «در مكارم الاخلاق» از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود:

تعليمات معصومين براى بهتر دعا كردن (127)

«دع__ا پي__وست__ه در حج__اب اس__ت (و ب__ه اجابت نمى رس___د) ت__ا ص__اح__ب دع__ا بر محمد و آل محمد صلى الله عليه و آله درود بفرستد.»

«و هر كس قب__لاً ب__راى چه__ل نف__ر م__ؤم__ن دع__ا كن__د دع__ايش مستج__اب مى شود.»

«... هرك_س اوام_ر خ__دا را اطاعت كند و از راه خودش دعا كند خدا اجابت مى فرمايد... .» راه دع_________ا اي___________ن اس___ت:

«ابتدا خدا را ستايش و تمجيد مى كنى و نعمت هاى او را به ياد آورده و خدا را سپاس مى گ__زارى، و بع__د ب__ر محم__د و آل محم__د صلى الله عليه و آله درود مى ف__رست__ى، و سپس گناهان خود را ذكر كرده و به آنها اقرار و اعتراف مى كنى و از خ__دا طلب عفو و مغفرت مى نم__ايى. اي_ن راه دع__اس__ت.» (1)

1- المي__زان ج 3، ص 50 .

(128) دعاها و آرزوهاى انسان

مى كن_م، و منظ_ورش اي__ن ب____ود ك____ه در وقت سحر طلب مغفرت كند.»

در «درّالمنثور» از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت كرده اندكه شخصى ازآن جناب پرسيد چرا يعقوب استغفار را تأخير ان_داخ_ت؟ ف_رم_ود: «تأخير انداخت تا هنگام سحر فرارسد، چون دع__اى سح_ر مستجاب است.»

در برخى روايات ذكر شده كه استغفار را تأخير انداخت تا شب جمعه فرا رس_د.(1)

1- المي_________زان ج 22، ص 113 .

(130) دعاها و آرزوهاى انسان

مى دهد.

(132) دعاها و آرزوهاى انسان

مقتضاى ربوبيت الهى نيز همين است. و در پيشگاه ربوبى اش حاجت به درخواست نيست، بلك__ه ص__رف ع__رض حال و اظهار حاجتى كه براى عبد پيش آمده كفايت مى كن__د، بلك__ه بهت__ر و فصي__ح تر و بلي__غ تر است از درخ_واست ح_اجت.

آدم و همسرش آن آبرو و كرامتى در خود نديدند كه از خداى خود چيزى درخ__واس__ت كنن__د ي__ا بگ__وين__د: «م__ا را ببخ__ش و ب__ر م_ا رح__م ك__ن،» بلكه گفتند: «اگر بر ما نبخشى و ترحم نكنى،» و اين نتيجه آن احساس شان بود و خ__واستن_د در برابر هر حكمى كه از ساحت رب العزه صادر مى شود تن در داده و تسليم محض باشند ولى چيزى كه هست با گفتن «رَبَّنا» در آغاز شرح حال خود به اين معنا اشاره ك__ردن__د ك__ه در عي__ن اعت__راف به ظل__م، چشم داشت و توقع مغفرت و ترحم را دارند:

ت__و رب م__ا و م__ا م__رب__وب ت__وئي__م، از ت__و آن را امي__دواري__م ك__ه هر مربوبى از

دعاى آدم عليه السلام (133)

رب خ__ود امي___د دارد! (1)

است، وعده تو هم حق است و تو احك__م الح_اكمين__ى!» (45 تا 47 / هود)

ن__وح خ__داى خ__ود را ن__دا ك_رد و چني_ن ع_رض نم_ود: پروردگارا به درستى ف_رزن_د من از اه_ل بي_ت م_ن اس_ت، وع___ده ت_و ه_م ح_ق است و ت_و احك_م الح_اكمينى!

شك__ى نيست در اين كه ظاهر گفتار نوح اين است كه مى خواهد دعا كند كه فرزندش از غ__رق نج__ات ي__اب__د، لكن تدبر در آيات اين داستان كشف مى كند كه حقيقت امر غير آن چيزى است كه از ظاهر كلام استف_اده مى شود.

دعاى آدم عليه السلام (135)

از يك طرف خداوند دستور داده بود كه او خودش و اهل بيتش و همه مؤمنين سوار بر كشتى شوند و آنان را وعده داده بود كه نجات دهد، و راجع به كسانى كه ظلم كردند ف__رم__وده ب__ود از م__ن درخ__واست عف__و مك__ن، چ__ه آن__ان غ_رق ش__دن_ى هستند .

پس از ديدن وضع فرزندش و شك و ترديد درباره سرنوشت او، جرأت نكرد به طور قطع نجات او را درخواست نمايد، بلكه سؤال خود را نظير كسى كه چيزى را به كسى نشان دهد يا آن را اظهار كند و بخواهد مزه دهان طرف را درباره آن بفهمد طرح كرد، چون به عواملى كه در واقع درباره سرنوشت فرزندش دست به هم داده وقوف و آگهى ن__دارد، به ن_اچ_ار نخست كلام خود را به نداى «رَبّ» افتتاح نمود، چون مفتاح دعاى م_رب_وب محتاج وس_ائ_ل هم__ان اسم «رَبّ» است.

آنگاه عرض كرد: «فرزند من از اهل بيت من است و در عين حال وعده تو هم حق است،»

(136) دعاها و آرزوهاى انسان

گويا خواسته است عرض كند از طرفى او فرزند من است

و اين خود اقتضا دارد كه او هم اه__ل نج__ات ب__اش__د، و از طرف ديگر تو احكم الحاكمينى و در كارهايت خطا نمى كنى، ل__ذا نمى فهم_م سرانج__ام ف__رزن__دم چيست ؟

و اين نيز ادبى است الهى كه بنده از آنچه مى داند تجاوز نكند و چيزهايى را كه مصلحت و مفسده اش معلوم نيست از مولاى خود نخواهد، لذا نوح تنها آنچه مى دانست گفت و چيزى درخواست نكرد در نتيجه اين ادب، خداوند نيز عصمت و حفظش را شامل ح_الش نمود، يعنى قبل از اين كه كلام نوح تمام شود و اسائه ادبى از او سربزند خداوند ك__لام خ__ود را ب__رايش تفسي__ر كرد كه مراد از اهل، اهل صالح است نه هر خويشاوندى، و ف__رزن__د ت__و ص__ال_ح نيست.

ن__وح خي__ال مى ك__رد م__راد از اه__ل هم__ان معن__ى ظ__اه__رى آن يعن__ى

دعاهاى حضرت نوح (1) (137)

«خ_ويش_اوند» است ل_ذا مى خ_واست بع__دا م_وض_وع نج_ات ف_رزن_دش را پيش كش_د.

كلام الهى تأديبى بود كه نوح را وادار كرد كلام خود را قطع كند و دنباله آن را نكشد بلكه حرف تازه اى از سر گيرد كه به صورت توبه و در حقيقت شكر همين تأديب كه خود نعمت بزرگى بود باشد، لذا عرض كرد: پروردگارا به تو پناه مى برم از درخواست سؤالى كه درباره آن علم ندارم.

يعن__ى پن__اه ب__رد ب__ه پ__روردگ__ار خ__ود از چي__زى ك__ه زمين__ه ك__لامش او را ب__دان وام__ى داش__ت يعن__ى تق__اض__اى نج__ات ف__رزن__دش در عي_ن اين كه از حقيق__ت ح__ال بى خب___ر است. (1)

1- المي_____________زان ج 12، ص 119 .

(138) دعاها و آرزوهاى انسان

مرا و هر كسى را كه با داشتن ايمان به خدا به خانه ام درآيد و جميع مؤمنين و مؤمنات را بيامرز و ستمكاران را جز بر هلاكتشان نيفزا!» (28 / نوح)

اين دعا را خداى متعال در آخر سوره نوح بعد از آيات زيادى كه درباره شكايت هاى ن_وح عليه السلام ايراد كرده نقل مى فرمايد:

«رَبِّ اغْفِرْلى!» ابت__دا خ_ود را دع__ا ك__رد چ__ون كس__ى ك__ه پيش__وا و جلودار

دعاهاى حضرت نوح (2) (139)

م__ردم_ى است دع__ا به جان خودش دعاى به جان آن مردم نيز هست. _ «وَ لِوالِدَىَّ!» معلوم مى شود پدر و مادر نوح عليه السلام داراى ايمان بوده اند.

«وَ لِمَنْ دَخَ_لَ بَيْتِىَ مُؤْمِنا!» يعنى مؤمنين معاصرش .

«وَ لِلْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ!» يعنى همه اهل توحيد، چه معاصرينش و چه آيندگان، زي__را آين__دگ__ان ني_ز ام_ت او هستند، و تا قيام قيامت همه اهل توحيد رهين منت اويند.

نوح عليه السلام اولين كسى است كه دعوت دينى خود را با كتاب و شريعت اعلام نمود، و پ__رچ__م ت__وحي__د را در بي__ن م___ردم اف__راشت__ه كرد.

از همي__ن جه__ت خ__داى سبح__ان او را ب__ه بهت__رين درودى ي__اد ك__رد و ف_رم__ود: «سَلامٌ عَلى نُوحٍ فِى الْعالَمينَ!» (79 / صافّات)

درود بر اين پيغمبر كريم باد كه تا قيام قيامت هر كسى ايمان به خدا آورد يا عمل

(140) دعاها و آرزوهاى انسان

صالحى انجام دهد يا اسمى از خداى عز اسمه ببرد و خلاصه تا زمانى كه از خير و سعادت در ميان بشر اسم و اثرى هست همه از بركت دعوت او و دنباله و اثر نهضت اوس__ت _ صَلَ__ى اللّه ُ عَلَيْهِ وَ عَلى سايِرِالاَْنْبِي_اءِ وَ الْمُ_رْسَلي_نَ اَجْمَعين. (1)

بَلَدا امِنا وَ ارْزُقْ اَهْلَهُ...!»

«و چون اب__راهي__م گف__ت پ__روردگ__ارا اي__ن شهر را محل امنى كن و اهلش را،

1- المي________________زان ج 12، ص 123 .

دعاهاى تاريخى ابراهيم عليه السلام (1) (141)

البته آن ه__ايى را كه به خدا و روز جزا ايمان مى آورند، از ثمرات روزى بده...!» (126/بقره)

خداى سبحان در قرآن كريم از حضرت ابراهيم عليه السلام دعاهايى بسيار نقل كرده، كه در آن دع__اه__ا از پ_روردگ_ارش ح__وائجى درخ_واست نم_وده مانند:

دع____ايى ك___ه در آغ__از ام__ر ب__راى خ__ودش ك____رد، و

دع____ايى ك___ه هنگ___ام مه__اج__رتش به س__وريه كرد، و

دع____ايى كه در خص_وص بقاءِ ذكر خيرش در عالم كرد، و

دعايى كه براى خودش و ذريّه اش و پدر و مادرش و براى مؤمنين و مؤمنات كرد، و

دعايى كه بعد از بناى كعبه براى اهل مكّه كرد و از خدا خواست تا پيامبران را از ذريّ_ه او برگزيند.

(142) دعاها و آرزوهاى انسان

از همين دعاها و درخواست هايش است كه آمال و آرزوهايش و ارزش مجاهدت ها و مساعى اش در راه خدا، و نيز فضائل نفس مقدسش، و موقعيت و قربش به خداى تعالى شناخته مى شود.

همچنين از سراسر داستان هايش و مدايحى كه خدا از او كرده مى توان شرح زندگى آن جن___اب را استنب__اط ك__رد. (1)

در روز جزا بيامرزد. پروردگارا مرا حكمى ببخشاى و به صالحينم ملحق ساز. و براى من در آيندگان نام نيك و ذكر جميلى مرحمت فرما. و مرا از ورثه بهشت نعيم قرار داده و پدر مرا بيامرز كه وى از گمراهان بود. و مرا در روزى كه همه مبعوث مى شوند رسوا مساز!»(75تا89/شعراء)

از جمله آداب انبياء ادبى است كه خداوند آن را از ابراهيم خليل عليه السلام نقل فرموده

(144) دعاها و آرزوهاى انسان

است. در اين دعا ابتدا پروردگار خود را ثناى جميلى مى كند كما اين كه ادب عبوديت هم همين اقتضارا دارد. اين ثنانيز اولين ثناى مفصلى است كه خداونداز او حكايت كرده است.

ابراهيم در اين ثنائى كه كرده ادب را اين طورى بكار برده كه عنايت پروردگار خود را از ابتداءِ خلقتش تا وقتى كه به سوى او بازگشت مى كند همه را در ثناى خود درج كرده و خود را در برابر او فقير و محتاج محض دانسته و درباره پروردگارش جز غنا و جود محض چيزى نگفته و خود را بنده ذليلى دانسته كه قادر بر هيچ چيز نيست، بلكه مقدرات الهى او را در ادوار خلقتش از حالى به حالى مى گرداند، غذا و آب و بهبودى از مرض مى دهد، مى ميراند و زنده مى كند، و بندگان را براى پاداش روز جزا حاضر مى س__ازد، ب__راى اي_ن ك_ه او ج__ز اطاعت محض و طم_ع در غفران گناه چيزى نيست.

ادب ديگ___رى ك__ه م__راع__ات نم__وده م__رض را ب__ه خ__ود نسب__ت داده زي__را

دعاهاى حضرت ابراهيم عليه السلام (2) (145)

در مقام ثنا مناسب نبود مرض را به خدا نسبت ده__د گ__رچ__ه م__رض هم از ح__وادث است و بى ارتباط به خ__دا نيست لك__ن سي__اق ك__لام براى

بيان اين معناست كه شفاى از م__رض از رحم__ت و عن__اي__ت اوس___ت.

بع__د از ثن__ا ش__روع ك___رد ب__ه دع__ا _

_ در دع__ا ادب ف__وق الع__اده اى ب__ه ك__ار ب__رد. ابت__دا ش_روع ك__رد با اس_م «رَبِّ»

_ سپس تنها نعمت هاى حقيقى و پايدار را درخواست نمود. نعمت هايى را اختيار كرد كه سرآمد و گرانبهاترين آن ها بود و آن عبارت بود از «حُكْم» يعنى «شَريعَت»، و پيوستن به صالحين، و نام نيك در آيندگان.

_ از خداى خود خواست در هر عصرى از اعص__ار آين__ده كس__ى را مبعوث كن__د كه دعوتش را بپا داشته و شريعتش را تروي_ج نم_اي__د ت__ا قيام قي__ام__ت ب_اق_ى باشد.

(146) دعاها و آرزوهاى انسان

_ آنگاه وراثت بهشت و آمرزش پدر و ايمنى از رسوايى در قيامت را درخواست كرد.

به طورى كه از كلام خداى تعالى استفاده مى شود همه دعاهايش مستجاب شده مگ__ر دع_ايش درب__اره آم__رزش پدر (البته دعا براى پدرش موقعى بود كه از ايمان او م_أي__وس نشده بود ول__ى بع__دا فهميد پدرش دشمن خداست از او بيزارى جس_ت.) (1)

المي____زان ج 12، ص 128 .

(148) دعاها و آرزوهاى انسان

«وَ اِذْ ق_الَ اِبْراهيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَدا امِنا وَ ارْزُقْ اَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ امَنَ مِنْهُ__مْ بِ__اللّ__هِ وَ الْيَ__وْمِ الاْخِ_رِ...!» (126 / بقره)

از جمل__ه دع__اه__اى آنجن__اب درخ__واست__ى است كه وقت__ى به سرزمين مكه آم__د و اسم__اعي__ل و م__ادرش عليهم السلام را در آنجا منزل داد از خداى تع__الى كرده و قرآن آن را چني__ن حك__اي__ت مى كن___د:

«يادآر زمانى را كه ابراهيم گفت پروردگارا، اين شهر را شهر امنى قرار ده و از اهلش آنانى را كه ايمان به خدا و روز جزا دارند از ثمرات روزى فرما. خداى متعال فرمود: دعايت را مستجاب كرديم و آنان را كه كفر بورزند چند صباحى زندگى داده سپس به عذاب آتش دچ__ارش__ان مى س__ازم، و چه ج__اى ب__د است آت_ش براى انتق__ال ب__دان.» (126 / بقره)

دعاهاى حضرت ابراهيم عليه السلام (3) (149)

خلاصه غرض ابراهيم اين بود كه در روى زمين براى خداوند حرمى باشد كه ذريه او آنجا را منزل گزينند، و اين نمى شد مگر به اين كه شهرى ساخته شود كه مردم از هر طرف به آنجا روى آورند و آنجا مجمعى دينى باشد كه تا روز قيامت مردم به قصد سكونت و پناهنده شدن و زيارت رو بدانجا كنند، و لذا از خدا درخواست كرد مكه را شه__ر امن__ى ق__رار ده__د، و چ__ون سرزمينى ل__م ي__زرع بود از خدا خواست ذريّه اش را از ميوه ها روزى دهد.

لازم__ه استجابت اين دعا اين است كه اين شهر از راه توطن و سكونت و زيارت مردم آباد شود .آن گاه وقتى احساس كرد كه اين شرافتى را كه درخواست كرده شامل

م_ؤم__ن و ك__اف__ر ه__ر دو مى شود لذا دعاى خود را مقيد به كسانى كرد كه ايمان به خ__دا و روز ج__زا داشت__ه ب_اشن__د.

(150) دعاها و آرزوهاى انسان

اما اين كه اين دعا در شهرى كه فرضا هم مؤمن و هم كافر يا تنها كفار در آن ساكنند چطور ممكن است مستجاب شود، با اين كه شهرى است خشك و لم يزرع؟ ابراهيم عليه السلام متعرض اين جهات نشد.

اين نيز از ادب او در مقام دعا بود، زيرا در اين مقام درخواست كننده اگر بخواهد پروردگار خود را درس دهد كه چگونه و از چه راهى دعايش را مستجاب نمايد با اين كه پروردگارش عليم و حكيم و قادر بر هر چيزى است و كار او اين طورى است كه هر چه را بخواهد ايجاد كند همين كه بگويد بوجود آى، موجود مى شود، در حقيقت فضولى كرده و از رس__م ادب بي__رون ش_ده است.

لك__ن خ__داى تع__الى چ__ون مى خ__واست حاجت ابراهيم را برطبق سنت جارى كه در اسب__اب ع_ادى دارد برآورده سازد و بين م__ؤم__ن و ك__اف__ر در آن فرق نگذارد از

آينده بعد از خود تا روز قيامت منت گذاشت .(1)

1- الميزان ج 12، ص 128 .

(152) دعاها و آرزوهاى انسان

ه__م به غرض نامشروع، آن جناب غرض مش__روع و صحي__ح خ__ود را در ك__لام خ__ود ذك__ر ك__رده و با بيانى آن را ادا نموده كه هر كسى مى تواند از آن پى ببرد كه وى تا چه ان__دازه امي__د به رحمت پروردگارش در دلش فوران داشته است.

ادب ديگرى كه در كلام خود رعايت كرده اين است كه در رديف هر حاجتى كه خواسته اسمى از اسماءِ حسناى خدا را از قبيل غفور و رحيم و سميع الدعا، به مناسبت آن حاجت ذكر كرده است.

اس__م ش__ري_ف «رَبّ» را در تم__ام_ى ح__واي__ج خ__ود تك__رار نم__وده است، چون

دعاهاى حضرت ابراهيم عليه السلام (5) (155)

رب__وبي__ت خ__دا واسط__ه ارتب_اط بنده با خداى خ__ود و فت__ح ب__اب در ه__ر دع__است.

ادب ديگرش اين كه عرض كرد: «هر كس نافرمانى ام كند به درستى تو بخشنده و مهربانى» و نفرين به جان آنان نكرد بعد از ذكر اسمشان دو تا از اسماءاللّه را كه واسطه و شمول نعمت و سع__ادت بر ه__ر انس__ان__ى است يعن__ى اسم «غَفور و رَحيم» را ذكر نمود، چون دوست__دار نج__ات ام__ت خ__ود و گست__رش ج__ود پروردگار خود بود. (1)

1- المي______زان ج 12، ص 131 .

(156) دعاها و آرزوهاى انسان

تسليم خود كن و دستور مناسك و طريقه عبادت ما را به ما نش___ان ب__ده، و ب__ر م__ا ببخش__اى، به درست__ى ك__ه ت__و ت__وّاب و رحيم__ى.

و اى پ__روردگ__ار م__ا! مبع__وث ف__رم__ا در ميان آنان رسولى را از خود آنان تا

دعاهاى حضرت ابراهيم و اسماعيل عليه السلام (6) (157)

بر آنان از آيات تو بخواند و ايشان را تربيت و تزكيه كند، به درستى كه تو خود عزيز و حكيمى!» (127 تا 129 / بقره)

اين دعايى است كه آن دو بزرگوار در موقع ساختن كعبه كردند و در آن نيز همان ادب_ى را كه در دع_اه_اى قبل__ى گفت_ه ش_د ب_ه كار برده اند. (1)

دعاى ابراهيم عليه السلام براى اعطاى حكمت و صلاح ذات _ (7)

1- الميزان ج 12، ص 132 .

(158) دعاها و آرزوهاى انسان

«رَبِّ هَبْ لى حُكْما وَ اَلْحِقْنى بِالصّالِحينَ وَ...!»

«پروردگارا! مرا فرزانگى بخش و قرين شايستگانم كن...!» (83 تا 89 / شعراء)

بعد از آن كه ابراهيم عليه السلام نعمت هاى مستمره و متوالى و متراكم خداى تعالى را نسبت به خود يادآور شد، و با ذكر اين نعمت ها و تصور لطف و مرحمت الهى حالتى به او دست داد، آميخته از جاذبه رحمت، و فقر عبوديت، و اين حالت او را واداشت تا به درگاه خدا اظهار حاجت نموده، باب سؤال را مفتوح دارد، و روى سخن را به خداى تعالى نموده و عرض حاجت كند.

پس در جمله «رَبّ _ اى پروردگار من» كلمه «رَبّ» را به ضمير «يا» يعنى به خودش نسبت داد و بعد از آن كه در چند جمله «رَبّ» را به عنوان «رَبُّ الْعالَمين» ستود، و اين

دعاهاى حضرت ابراهيم

و اسماعيل عليه السلام (6) (159)

بدان جهت بود كه خواست رحمت الهى را برانگيخته، و عنايت ربانى را براى اجابت دعا و درخواستش به هيجان درآورد.

در جمله «هَبْ لى حُكْما،» منظورش از «حُكم» اصابه نظر، و داشتن رأى مصاب، در مسائل كلى اعتقادى و عمل__ى است، و ني__ز در تطبي__ق عم__ل بر آن مع_ارف كلى است.

معناى كلام آن جناب اين است كه: پروردگارا نخست موهبت حكم به من ارزانى دار، و سپس اثر آن را كه صلاح ذاتى است در من تكميل كن !

«وَ اجْعَ___لْ ل__ى لِس__انَ صِ__دْقٍ فِ__ى الاخِ__ري__نَ!»

ظاهر اين كه لسان صدق را برايش قرار دهد، اين است كه خداى تعالى در قرون آخر فرزندى به او دهد كه زبان صدق او باشد، يعنى لسانى باشد مانند لسان خودش، كه منويات او را بگويد، همان طور كه زبان خود او از منوياتش سخن مى گويد، پس برگشت

(160) دعاها و آرزوهاى انسان

معنا به اين است كه خداوند در قرون آخرالزمان كسى را مبعوث كند، كه به دعوت وى قي__ام نم__اي_د، م__ردم را ب__ه كي__ش و مل__ت او كه هم__ان دين توحيد است دعوت كند.

كرده، و گرفتارى خود را براى پروردگارش چنين شرح مى دهد كه امرش نزد زنان دربارى و در موقف فعليش داير شده است ميان رفتن به زندان و ميان اجابت خواسته آن ها، و به علمى كه خداوند كرامتش كرده، زندان را بر اجابت آن ها ترجيح مى دهد، لكن از طرفى

هم اسباب و مقدماتى كه زنان دربارى مصر براى رسيدن به منظور خود ترتيب داده اند بسيار قوى است، و اين مقدمات ي__وس__ف را ب__ه غفل__ت و جه__ل به مقام پروردگار و ابط__ال علم و ايمان به خدايش تهديد مى نمايد، و چاره اى جز دستگي__رى خ__دا و حكم

(164) دعاها و آرزوهاى انسان

او نمى بين_د.

در اين دعا ادب به كار برده و براى خود درخواست حاجتى نمى كند، چون حاجت خواستن خود يك نوع حكم كردن است، بلكه تنها اشاره مى كند به اين كه جهل تهديدش مى كند به ابطال نعمت علمى كه پروردگارش كرامت فرموده و رهايى اش از خطر جهل و دور ش__دن از كي__د زن__ان از او موقوف به عنايت خداى تعالى است، لذا تسليم امر او ش__ده و چي___ز ديگ_رى نگف_ت.

اما اين كه عرض كرد: «پروردگارا! رفتن به زندان در نظرم محبوب تر است از...،» در حقيق__ت خ__واس__ت تم__اي__ل قلب__ى خ__ود را نسب__ت ب__ه رفتن زندان، و نفرت و دشمن__ى خ__ود را نسب__ت به فحش__ا، اظه__ار نمايد، نه اي__ن كه به گم__ان بعضى رفتن به زن__دان را دوست داشته باشد. چنان كه حضرت سيدالشهداء حسين بن على عليه السلام نيز

دعاى حضرت يوسف عليه السلام (1) (165)

در اين مق__وله ف__رم__وده: «اَلْمَ__وْتُ اَوْل__ى مِ__نْ رُك__وبِ الْع__ارِ وَ الْع__ارُ خَي__رٌ مِنْ دُخُ__ول النّ__ار _ تن به مرگ دادن س_زاوارت_ر از قبول عار كردن و قبول عار

و ننگ بهتراز داخ_ل شدن در دوزخ اس_ت.»(1)

1- المي_____________زان ج 12، ص 136 .

(166) دعاها و آرزوهاى انسان

كار برده اين است كه از جفاهاى برادرانش تعبي__ر ك__رد ب__ه اي__ن ك__ه «شيط__ان بي__ن م__ن و ب__رادران__م فساد برانگيخت،» و آنان را ب__ه ب__دى ي_اد نك_رد.

همچنين نعمت هاى پروردگار خود را مى شمارد و بر او ثنا مى گويد. ربّى ربّى به زبان مى راند تا آن كه دچار وله و جذبه الهيه مى شود و يكسره روى سخن از آن ها برگردانده به سوى خداوند معطوف مى دارد و با خدايش مشغول شده و پدر و مادر را رها مى كند و در اين جذبه به پروردگار خود عرضه مى دارد: «پروردگارا مرا سلطنت بخشيدى و تأويل احاديث يادم دادى،» و آن گاه نفس شريفش از ذكر نعمت هاى الهى به اين معنا منتقل مى شود كه پروردگارى كه اين نعمت ها را به او ارزانى داشته آفريدگار آسم__ان ها و زمي__ن و بي__رون آرن__ده م_وج_ودات ع_ال_م اس__ت از كت__م ع__دم

دعاى حضرت يوسف عليه السلام (2) (169)

مح_ض به عرضه وجود.

چون او آفريدگار هر چيزى است پس لاجرم همو ولىّ هر چيزى خواهد بود. خداى سبحان است كه هر سرنوشتى را كه بخواهد برايش معين نموده و در هر مقامى كه بخواهد قرارش مى دهد از اين جهت ع__رض ك__رد: «فاطِرَ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ اَنْتَ وَلِىِّ فِى الدُّنْي__ا وَ الاْخِ___رَةِ!».

در اين جا به ياد حاجتى افتاد كه جز پروردگارش كسى نيست كه آن را برآورد و آن اين بود كه با داشتن اسلام يعنى تسليم پروردگار شدن از سراى دنيا به ديگر سراى منتقل شود، همان طورى كه پدرانش ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب بدان حالت از دني__ا رحل_ت نم_ودند.

و نيز اين مردن با اسلام و پيوستن به صالحين همان درخواستى است كه جدش

(170) دعاها و

آرزوهاى انسان

ابراهيم نمود. خداوند هم دعايش را مستجاب نموده و آن را به عنوان آخرين خاطره زن__دگ__ى آن جن____اب حك__اي_ت نم__وده و با آن زن__دگى اش را خ__اتم__ه داده اس__ت.

خواننده محت__رم ب__اي__د در اي__ن آي__ات ت__دب__ر نم__وده و ق__درت و نف__وذى را ك__ه ي__وس__ف داراى آن ش__ده ب__ود و همچني__ن ش__دت اشتي__اق__ى را كه پدر و مادرش به ديدارش داشتند و همچنين خاطراتى را كه برادران از او دارن__د در نظر مجسم سازد تا به ادب نبوتى كه اين نبىّ محترم در كلام خود اعمال نموده پى ببرد. يوسف دهان به كلامى نگشوده مگر اين كه با همه گفتارش و يا سهم___ى از آن ب_راى پ_روردگ_ارش بوده است. (1)

1- المي____زان ج 12، ص 138 .

دعاى حضرت يوسف عليه السلام (2) (171)

اندك و چه بسيار، محتاجم!» (24 / قصص)

دعاهاى حضرت موسى عليه السلام (173)

در اي__ن دو مسئلت__ش گ__ذشت__ه از التج__اء ب__ه خ__دا و تمس__ك ب__ه ربوبيت او كه خود ادب جداگانه اى است از آداب عبوديت، اين معنا را به كار ب_رده كه در دع__اى اوّلش چ__ون م__رب__وط به ام__ور م__ادى و دنيوى نبود بلكه صرفا توسل به مغف__رت خدا بود به حاجت خود تصريح كرد.

خ___داون___د دوس___ت م___ى دارد بن___دگ___ان__ش از او طل___ب مغف____رت كنن____د .

در دعاى دومش كه در آن حاجت خود را برحسب دلالت مقام ضروريات زندگى از قبيل غذا و مسكن و امثال آن بود ذكر نكرد بلكه تنها اكتفا كرد به ذكر احتياج خود و براى اين از ذكر ح__وائ__ج خود دم ف_روبس_ت كه دنيا را در نزد خدا قدر و منزلتى نبود.

3 _ و از آن جمله دعايى است كه حضرت موسى عليه السلام در نخستين روز بعثت خود و دريافت اولين وحى آسمانى كرده و خ__داى تع__الى آن را چني__ن حكايت نموده

(174) دعاها و آرزوهاى انسان

است:

«ق__الَ رَبِّ اشْ_رَحْ ل_ى صَدْرى . وَ يَسِّرْ لى اَمْرى. وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانى...!»

«گفت پروردگارا شرح صدرم ده! و كارم را آسان ساز! و گره از زبانم بگشاى، تا گفتارم را بفهمند، و وزيرى از خاندانم برايم قرار ده، هارون برادرم را وزيرم كن، و با وزارت او پشتم را قوى كن، و او را در مأموريت من شركت ده، تا تو را بسيار تسبي__ح گ__وئي_م، و بسي__ار ب__ه ي_ادت باشيم، چون تو به ما و كارهايمان بينايى!» (25 تا 34 / طه)

م___وس__ى ب__ا اي__ن كلم__ات ب__راى دع__وت خ__ود خي__رخ__واهى مى كن__د، و راه

دع___وت خ__ود را هم__وار مى سازد.

دعاهاى حضرت موسى عليه السلام (175)

ادبى كه آن جناب در اين كلمات به كار برده اين است كه غرض و نتيجه اى كه از اين سؤالات در نظر داشته بيان كرده تا كسى خيال نكند منظورش نفع شخصى بوده است.

اي__ن ك__ه س__ائ__ل محتاج خودش را در حاجتى كه دارد عرضه كند بر مسئولى بى نياز و جواد، خود بهترين و قوى ترين راهى است براى تحريك عاطفه رحمت، براى اين كه نشان دادن حاجت تأثيرش بيشتر است از ذكر آن، زيرا در ذكر آن به زبان احتمال دروغ هست و در نشان دادنش اين احتمال نيست.

4 _ از جمله دعاهاى حضرت موسى نفرينى است كه خداى تعالى از آن جناب درباره فرعون و فرع__وني_ان نقل مى كند: «قالَ مُوسى رَبَّنآ اِنَّكَ اتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَءَهُ

(176) دعاها و آرزوهاى انسان

زينَةً وَ اَمْوالاً فِى الْحَيوةِ الدُّنْيارَبَّنا لِيُضِلُّوا عَنْ سَبيلِكَ...،»

«موسى گفت: پروردگار ما، به درستى كه تو به فرعون و فرعونيان در حيات دنيا زينت و اموالى دادى، پروردگارا تا بندگانت را از راه به در ببرند، اى پروردگار ما! اموالشان را مانند سنگريزه از حيز انتفاع ساقط كن و بر دل هايشان مهر بنه تا قبل از ديدار عذاب دردناك ايمان ني__اورن__د. پروردگار متعال فرمود: نفرين شما درگير شد، پس در كار خود استق__ام_ت ب_ورزي_د و ه__رگ__ز راه كسانى را ك_ه عل_م ندارند پيروى مكنيد».

اين نفرين شديدترين نف__رين__ى اس__ت كه ممك__ن اس__ت ب__ه ج__ان كسى كرد، ب__راى اين كه هي_چ دردى ب_الات_ر از شق__اوت دائم___ى نيست.

بايد دانست كه فرق است بين دعا و نفرين، زيرا رحمت الهيه، هميشه بر غضبش سبقت دارد. سعه رحمت الهيه

اقتضا دارد كه از رساندن عذاب و شر و ضرر به بندگان كراهت داشته باشد اگر چه ستمگر و مستحق عذاب هم باشند.

دعاهاى حضرت موسى عليه السلام (177)

اين معن__ا ب__اع__ث ش__ده كه آداب دعا و آداب نفرين، با هم متفاوت باشند، مثلاً يكى از آداب نفرين اين است كه ب__ه ام__ورى كه ب__اع__ث اين نف__ري__ن شده است تصريح نشود، بلكه به طور كنايه ذكر شود، مخص__وص__ا اگر آن ام__ور شنيع و ركيك باشد، به خلاف دعا كه تصريح به موجبات و عوامل آن مطلوب است.

موسى عليه السلام اين نكته را در نفرين خود رعايت كرده است. ادب ديگرى كه رعايت كرده اين بود كه در اين نفرين خود با اين كه خيلى طولانى نبود بسيار تضرع نموده و استغاثه جست و زياد نداى رَبَّنا رَبَّنا را تكرار كرد. ادب ديگرش اين بود كه به اين نفرين اقدام نكرد مگر بعد از آن كه تشخيص درباره اين كه نابودى فرعونيان بر وفق مصلحت حق و دين و دين__داران است از ح__دّ ظ__نّ و تهمت تج__اوز كرده و به ح__دّ عل_م رسي_د.

(178) دعاها و آرزوهاى انسان

5 _ از جمله دعاهاى حضرت موسى عليه السلام دعايى است كه خداى تعالى در آيات زي__ر حك__اي__ت ك__رده اس__ت: «وَ اخْت__ارَ مُ__وس_ى قَ__وْمَ_هُ سَبْعينَ رَجُلاً لِميقاتِنا...،»

«موسى از قوم خود براى ميقات ما هفتاد نفر را انتخاب كرد، وقتى صاعقه آن ها را هلاك نمود موسى عرض كرد: پروردگارا تو اگر قبل از اين هم مى خواستى آن ها را هلاك كرده بودى، لكن آيا ما را به جرم پيشنهاد سفهاى قوم هلاك مى كنى؟ من اين صاعقه را جز امتحانى از ناحيه تو نمى دانم،

با اين آزمايش گمراه مى كنى هر كه را بخواهى و هدايت مى كنى هر كه را بخواهى، تو ولىّ مايى بر ما ببخشاى، و رحم كن به ما كه تو بهترين رحم كنندگانى! و براى ما در اين دنيا و در آخرت حسنه بنويس، چه ما به سوى تو هدايت يافتيم.» (155 تا 156 / اعراف)

در اين دعا ابتدا مى كند به جمله «بر ما ببخشاى!» چون موقفش موقف سختى بود،

دعاهاى حضرت موسى عليه السلام (179)

موقفى بود كه غض_ب اله__ى و قهرى كه هيچ موجودى تاب تحمل آن را ندارد قومش را فرا گرفته بود. موسى نخست چيزى گفت كه فوران غضب الهى را تسكين دهد، باشد كه بدين وسيله بتواند زمينه را براى طلب مغفرت و رحمت آماده سازد، و آن اين بود كه گفت: «پروردگارا تو اگر مى خواستى قبل از اين، آنان و مرا هلاك كرده بودى.» مى خواهد عرض كند كه نفس من و نفوس قومم همه در قبضه قدرت و اطاعت مشيت توست. با اين طرز بيان خواست تا به رحمت خداى تعالى توسل جويد، چون عادت پروردگار بر اين نبوده كه مردمى را به خاطر عمليات زشت سفيهانشان هلاك سازد و اگر در اين جا ه__لاك س__اخت__ه ن__ه از ب__اب انتق__ام بوده بلكه از باب امتحانى بوده كه همواره در مي__ان آدمي__ان ج___ري___ان دارد و ب___اع__ث گم__راه__ى بسي__ارى و ه__دايت بسي__ارى از آن_ان مى شود.

(180) دعاها و آرزوهاى انسان

خواننده محترم بايد با در نظرگرفتن موقف آن جناب در كلامش دقت نمايد تا به خوبى به ادب جميلى كه آن جناب به كار برده واقف شود و بفهمد كه چگونه از پروردگار خود استرحام كرده و

چطور مرتب طلب رحمت نموده و با ثناى خود از شدت فوران غض__ب اله_ى كاست_ه است.

موسى عليه السلام با اين ادب عبوديتى كه به كار برد موفق گرديد حاجت خود را بگيرد در حالى كه آن حاجت را بر زبان هم جارى نكرده بود، و آن زنده شدن قومش بعد از هلاكت بود زيرا در مقامى قرار داشت كه هول و خطر موقف او را از پرحرفى و گفتن هر چه كه مى خ__واس__ت بازمى داشت و تنها با جمله «پروردگارا تو اگر قبل از اين هم مى خواستى آن ها را ه__لاك ك__رده ب__ودى،» اش__اره به خ__واست باطنى و آرزوى درونى خود نمود.

6 _ از جمله دعاهاى آن جناب دعايى است كه پس از مراجعت به قوم خود، مواجه

دعاهاى حضرت موسى عليه السلام (181)

با گوساله پرست شدن آنان، كرده و خ_داى تع__الى داستانش را چنين نقل فرموده است:

«الواح را انداخته و گيسوان برادر را گرفته و او را به طرف خود مى كشيد و او مى گفت اى پس__ر م__ادر! م__ن گن__اه ندارم، مردم مرا خوار داشتند، و نزديك بود مرا بكشند، پس پيش روى دشمنان مرا چنين خوار مدار، و دشمنان را به شماتتم وا مدار، و مرا از ستمگران و در رديف دشمنان خ__ود م__دان.» (150 / اعراف)

موسى وقتى چنين ديد بر حال برادر رقت نموده و تنها به جان او و خودش دعا كرد تا او و خودش را از مردم ستمگر ممتاز سازد و قرآن كريم آن دعا را چنين نقل مى كند:

«ق__الَ رَبِّ اغْفِ__رْلى وَ لاَِخ__ى وَ اَدْخِلْن__ا ف__ى رَحْمَتِ__كَ وَ اَنْ_تَ اَرْحَ_مُ ال_رّاحِمي_نَ!»

«گفت پروردگارا! بر من و برادرم ببخشاى و ما را در رحمت خود

داخل كن و تو مهربان ترين مهربانانى!» (151 / اعراف)

(182) دعاها و آرزوهاى انسان

و اين امتياز به اين كه خداوند آن دو را در رحمت خود داخل كند نخواست مگر براى اين كه مى دانست كه به زودى غضب الهى ستمگران را خواهد گرفت. چنان كه پروردگار هم بعد از اين آيه مى فرم__ايد: «ب__ه درست__ى كس__انى كه گوساله را معبود خود گ__رفتن_د به زودى غضبى از پروردگار و ذلتى در حيات دنيا به آنان خ__واه__د رسي__د.» (152 / اعراف)

از اي__ن آي__ه معل__وم مى ش__ود كه آن جناب در اين دع__اى خ__ود چ__ه وج__وهى از ادب را ب__ه ك__ار ب____رده اس__ت. (1)

1- الميزان ج 12، ص 141 .

دعاهاى حضرت موسى عليه السلام (183)

اين نظريه را از كسى مثل سليمان با داشتن چنين سلطنت و قدرتى بايد بهترين ادب او نسبت به پروردگارش شمرد. از گفتار آن مورچه فورا به ياد نعمت هاى پروردگارش افتاد و اين نعمت ها گر چه در حق او بسيار و بى شمار بود لكن مورد نظر او از نعمت در اين مقام همان ملك عظيم و سلطنت قاهره اش بود. و لذا از پروردگار خود درخ__واس__ت ت__وفي__ق عمل صالح مى كند چون متوجه مى شود از كسى كه در اريكه

دعاى حضرت سليمان عليه السلام (185)

تخت سلطن__ت ق__رار دارد عم__ل ص__ال__ح و رفت__ار ني__ك مم__دوح و مطل__وب است.

براى خاطر همه اين جهات بود كه نخست از خداى خود خواست كه به وى توفيق اداى شكر نعمتش مرحمت كند و در ثانى اين كه عمل صالح انجام دهد، و به صرف عمل صالح قناعت نكرد بلكه آن را مقيد كرد به اين كه باعث خشنودى پروردگارش باشد. آرى او بنده اى است و جز پروردگار و مولاى خود هدفى ندارد. او با عمل صالح كارى ندارد مگر براى اين كه باعث خشنودى پروردگارش است. آن گاه درخواست توفيق عمل صالح را با درخواست صلاح ذاتى تكميل نموده و عرض كرد: و مرا به رحمت خود در زمره بندگان صالحت درآور!(1)

1- المي__زان ج 12، ص 154 .

(186) دعاها و آرزوهاى انسان

راه را بر او تنگ گيريم تا آن كه در ظلمات شك__م م_اهى بزارى گفت:

معب_ودى ج_ز تو نيست، من_زهى تو، اعتراف مى كنم كه حقا من از ستمگران بودم.

دعاى حضرت يونس عليه السلام (187)

درخواستش را اجابت نموده و از اندوه نجاتش داديم و ما مؤمنين را چنين نجات مى بخشيم!» (87 / انبياء)

از جمله دعاهايى كه قرآن كريم از انبياء گرامى نقل كرده دعاى حضرت يونس است در ايامى كه در شكم ماهى به سر مى برد. يونس به دريا انداخته شد و ماهى او را بلعيد، مدتى در شكم ماهى مشغول تسبيح خداى تعالى بود تا آن كه خداوند ماهى را فرمود تا ي_ونس را در س_اح__ل دري__ا بيفكند.

اين جريان جز تأديبى كه خداى تعالى انبياء خود را برحسب اختلاف احوالشان به آن مؤدب مى كند، نبود، كما اين كه قرآن مى فرمايد: و اگر نبود كه يونس از تسبيح گويان بود هر آينه تا روز قيامت كه خلايق مبعوث مى شوند در همان شكم ماهى جاى داشت.

(188) دعاها و آرزوهاى انسان

ح__ال ي__ونس در بي__رون ش__دن از قوم خود (بعد از آن كه از آن ها برگشته بود،) و به راه خود ادامه دادن و به س__وى آن__ان ب__رنگشت__ن حال بنده اى را مى ماند كه بعضى از كارهاى مولاى خود را نپسندد، حال آن كه وظيف__ه عب_ودي__ت او اي__ن نيست.

چون خداى تعالى اين حركت را براى يونس، نپسنديد و خواست تا او را ادب كند پس او را آزمود و در زندانى انداخت كه حتى نمى توانست به قدر يك سرانگشت پا دراز كند، زن__دان_ى ك_ه در چن_د طبقه از ظلمات قرار داشت، و ناچار در چنين ظلماتى بزارى گفت:

«ج__ز ت_و معب__ودى نيس__ت من__زه_ى ت__و، ب__ه درست__ى ك__ه م__ن از ظ__المي_ن ب__ودم!»

يونس تنها كسى است كه در بين انبياء چنين دعايى كرده كه در آغاز آن كلمه «رَبّ» به كار نرفته است. يونس ظلم را براى خود اثبات نموده و خداى سبحان را از هر چيزى كه شائبه ظلم و نقص در آن باشد منزه كرد. لكن در اين مناجات حاجت درونى خود را

دعاى حضرت يونس عليه السلام (189)

كه عبارت بود از رجوع به مقام عبودى قبلى خود اظهار نكرد و خود را گويى لايق براى چنين درخواستى نديد و خلاصه رعايت ادب را كرد و شرمندگى خود را نشان داد. ح__اجت و درخ__واس__ت قلب__ى اش عب__ارت ب__ود از بازگشت به مقام و منصب قبلى، و خ__داون__د ف____رم___ود:

«فَ__اسْتَجَبْن__ا لَ__هُ وَ نَجَّيْن____اهُ مِ__نَ الْغَ____مِّ وَ كَ___ذلِ___كَ نُنْجِ__ى الْمُ__ؤْمِني___نَ!»

«درخواستش را اجابت كرديم و از اندوه نجات داديم. ما مؤمنين را نيز چنين نجات مى دهيم!» (88 / انبي_اء)(1)

1- المي____زان ج 12، ص 155 .

(190) دعاها و آرزوهاى انسان

حضرت ايوب عليه السلام (191)

مرض ص__ريح__ا ذك__ر نك__رد. او ني__ز خ__واست هض__م نفس كند و حاجت خود را كوچك تر از آن ب_دان_د كه از پ_روردگار درخواست آن را بكند.

انبياء عليهم السلام هيچ وقت حاج_ت خ_ود را اگر درباره امور دنيوى بوده صريحا ذكر نمى ك__رده اند اگر چ__ه غ_رضش_ان از آن ح_اج_ت پي__روى نف__س ه__م نب__وده ب_اشد.

وجه ديگر اين كه اصولاً ذكر سبب درخواست كه همان اساس مرض بود و همچنين ذكر صفتى كه در مسؤول هست كه سائل را به طمع مى اندازد مثل ارحم الراحمين بودن او، سكوت از خود حاجت بهترين و بليغ ترين كنايه است از اين كه حاجت احتياج به تصريح ندارد، براى اين كه تصريح به حاجت موهم اين است كه لابد اسباب نامبرده ب__راى انگيخت__ن رح__م آن كس__ى ك__ه ارح__م الراحمي__ن است ك__اف__ى نبوده و محتاج به ت_أكي_د و تفهي_م به لف_ظ اس_ت. (1)

(192) دعاها و آرزوهاى انسان

ك__ه ت___و شن__واى دع__ايى!» (38 / آل عمران)

هر كه در اين دو آيه دقت كند جاى شكى برايش باقى نمى ماند كه تنها چيزى كه زكريا را به سوى دعاى ذكر شده كشانيد و آن دعاى مشهور را كرد، همان كرامتى بود ك__ه از ج__ان__ب خ__دا نسب__ت ب__ه م__ري__م مشاهده نمود، و عبوديت و خلوصى بود كه مريم نسبت به خ_داي_ش داش_ت.

زكريا از مشاهده اين وضع لذت برد، و دوست داشت كه اى كاش او هم فرزندى اين

(194) دعاها و آرزوهاى انسان

چنين، و داراى قرب و كرامتى اين چنين، مى داشت، و لكن از سوى ديگر متوجه سالخوردگى و ناتوانى خود و پيرى و نازايى همسرش و بازماندگانش كه هيچ يك حال و وضع مريم را نداشتند افتاده و دچار وجد و عشقى سوزان گرديد، و ناگهان جرقه اى در دلش شعله زد و به ياد آورد كه تا اين روز خداى تعالى وى را عادت داده است كه دعايش را استجابت كند و لذا دست به دعا بلند كرده و با دلى سرشار از اميد درخواست فرزندى پاكيزه نمود.

اين همان دعايى است كه زكريا در آن موهبت الهيه اى را كه درخواست كرد مقيد به قيد «مِنْ لَدُنْكَ» يعنى «از جانب خودت» نمود، چون از اسباب عادى مأيوس شده بود. يكى از اسباب عادى كه در اختيار او و هر فرد ديگرى است استعداد شوهرى است كه آن جناب اين استعداد را به خاطر پيرى از دست داده بود، و يكى ديگر استعداد همسرى

دعاى زكريا عليه السلام براى درخواست فرزند (195)

است براى باردار شدن كه همسر او اين استعداد را نداشت زيرا در جوانى عاقر بود

تا چه رسد به پيرى و سالخوردگى.

«... پس ب__ه او گفتي__م: اى زك_ري_ا م_ا ت_را م__ژده پسرى مى دهيم كه نامش يحيى است و از پي_ش همن__امى ب_راى وى ق__رار نداده ايم.» (7 / مريم) (1)

قبلى كه از مسيح ديده بودند درخواست معجزه اى مخصوص به خود كنند بى شباهت به بازيچه گرفتن آيات خدا و بازى گرفتن خود آن جناب نيست. از همين جهت مسيح عليه السلام با جمله «اِتَّقُوااللّه َ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنين!» توبيخشان كرد، لكن از آنجايى كه حواريين درباره تقاضاى خود پافشارى كرده و آن را با جملات «مى خواهيم آن را بخوريم و قلب هايمان آرامش گيرد و به صدق عهد تو پى بريم و بر آن

(198) دعاها و آرزوهاى انسان

گواه باشيم،» توجيه نمودند و خلاصه او را مجبور به چنين درخواستى كردند ناگزير با ادبى كه خداى سبحان به آن جناب ارزانى داشته بود سؤال اقتراحى آنان را به نحوى كه بتوان به درگاه عزت و كبريائى اش برد اصلاح نمود. اوّلاً آن را به عنوان عيدى كه اختصاص به او و امتش داشته باشد معنون نمود چون درخواستى بود ابتكارى و بى نظير در بين معجزات انبياء عليهم السلام ، چه معجزات انبياء يا براى اتمام حجت بود و يا براى اين بود كه امت محتاج به نزول آن مى شدند و امت مسيح داراى هيچ يك از اين دو صفت نبودند و ثانيا سخنان طولانى حواريين را درباره فوايد نزول آن از قبيل اطمينان دل هايشان و علمشان به صدق گفتار مسيح و شهادتشان بر مائده همه را با جمله كوتاه «وَ ءايَةً مِنْكَ،» خلاصه كرده، و ثالثا غرض خوردن را كه آن ها مقدم بر همه اغراض خود ذكر كرده بودند وى، هم آن را در آخر ذكر كرد و هم اين كه لباسى بر آن پوشانيد كه به

دعاى حضرت عيسى عليه السلام (199)

ادب حض__ور م__واف__ق ت__ر بود و آن اين ب__ود

كه گف__ت «وَ ارْزُقْن__ا» و در ذيل__ش گفت «وَ أَنْتَ خَيْرٌ الرّزِقينَ،» ت__ا ه__م به وجه__ى ت__أكي__د س__ؤال باشد و هم به وجهى ديگر ثن__اى خ_داى تع__الى.

علاوه ادب ديگرش اين بود كه كلام خود را به نداى «اَللّهُمَّ رَبَّنا» آغاز نمود و حال آن ك__ه س__اي__ر انبياء دعاى خود را تنها با كلمه «رَبّ» و يا «رَبَّنا» افتتاح مى كردند. اين زيادتى ندا در دعاى مسيح عليه السلام براى رعايت ادب نسبت به موقف دشوارتر خود بود. (1)

دوش آنان كه قبل از ما زيستند.

پ___________روردگ_______ارا!

و بر ما تحميل مك_ن چيزى را كه ما را طاقت تحمل آن نيست،

و از م__ا درگ___ذر، و بر م__ا ببخش__اى، و م_ا را رح____م ك__ن!

و چ__ون ي__اور م__ا ت__وي_ى، م__ا را بر مردم كافر يارى فرما!»

اين آيات، ايمان رسول صلى الله عليه و آله را به قرآن كريم و به همه آنچه از اصول معارف و فروع احكام الهى مشتمل است حكايت مى كند و سپس مؤمنين رابه وى ملحق نموده است.

دعاى حضرت محمّد صلى الله عليه و آله پيامبر اسلام (203)

مقصود از مؤمنين نه تنها معاصرين آن حضرتند بلكه جمع مؤمنين از امت اويند كه به وسيل__ه ايم__ان ج__زو ش__اخ__ه هاى شج__ره طيب_ه مباركه وجود نازنين وى شده اند.

مضم__ون اي__ن دو آي__ه مق__ايس__ه و م__وازن__ه اى است بين اهل كتاب و بين مؤمنين اين امت از نحوه تلقى خود از كتاب آسمانى خود و نحوه تأدب آن ها به ادب عب_ودي_ت در ب__راب__ر كت_ابى كه ب_رايش__ان ن__ازل ش_ده است.

در آيات قبل، اهل كتاب را مذمت و ملامت مى فرمايد كه بين ملائكه خدا فرق گذاشته و جبرئيل را دشمن و سايرين را دوست داشتند، و بين كتب آسمانى فرق گذاشته به قرآن كفر ورزيده و به غير آن ايمان آوردند، و بين پيغمبران خدا فرق گذاشته، و به موسى و يا به او و به عيسى ايمان آورده، به محمد صلى الله عليه و آله كفر ورزيدند، و بين احكام خدا فرق گذاشته به بعضى از آنچه در كتاب خداست ايمان آورده و به بعضى كفر ورزيدند.

(204) دعاها و آرزوهاى انسان

اشتم__ال اي__ن دع__ا ب__ه ادب عب__ودي__ت و رع__اي__ت آن در تمس__ك به ذيل عن__اي__ات رب__وبى يك__ى پس از

ديگ__رى مطلب__ى است كه ح__اجت_ى به بيان ندارد. (1)

213 .

دعا و درخواست پرهيزكاران (207)

و هم در بهشت، و اين بدان جه__ت اس__ت ك__ه بهش_ت دار ق_رب خ_دا، و ج__وار رب الع__المي__ن اس__ت. (1)

1- الميزان ج 38، ص 339 .

(210) دعاها و آرزوهاى انسان